علم و دین فرهنگستان جهانی مطالعات تطبیقی در علم و دین، عرفان ناب اسلامی، علم و دین، عرفان مقربین، علم، دین، حکمت ناب شیعی، استاد علوی، علم و دین
بسم الله الرحمن الرحیم
علم در نهج البلاغه (بخش اول)
قسمت۸
در این چند بخش، قصد داریم تا با نگاهی گذرا در نهج البلاغه بررسی کوتاهی روی برخی توصیفات امیر مؤمنان علی علیه السلام درباره علم، ویژگی های آن و … داشته باشیم.
الف) تقسیم بندی علم
ترجمه و شرح نهج البلاغه (فیض الإسلام) ؛ ج۶ ؛ ص۱۱۳۵
امام علیه السّلام (در زمان جهل به احکام) فرموده است
۱- بسا عالم (بعلم سحر و حساب و نجوم و هیئت و انساب و مانند آنها) که (بر اثر اشتغال بآنها از بدست آوردن علم دین باز مانده است و) جهل و نادانیش او را مىکشد و علم و دانشى که با او است او را سود نبخشد.
توضیح: در اینجا حضرت تلویحاً به این موضوع اشاره دارند که بخشی از آنچه که به عنوان علم شناخته می شود عملاً سودی برای انسان ندارد. در نتیجه می توان علوم را از جنبه سود و زیان به علم مفید و غیر مفید تقسیم کرد.
ترجمه و شرح نهج البلاغه (فیض الإسلام) ؛ ج۶ ؛ ص۱۲۴۵
امام علیه السّلام (در باره علم) فرموده است
۱- علم بر دو نوع است: یکى علم مطبوع و علمى که طبیعىّ و فطرىّ (اثرش در کردار آشکار) باشد و دیگرى علم مسموع و شنیده شده (از راه آموختن و مطالعه) و علم مسموع سود ندهد هر گاه مطبوع نباشد (شخص را بحقائق معارف نرسانده نیکبخت نگرداند).
توضیح: هم چنین ایشان علم را به جهت منبع کسب به دو نوع مطبوع و مسموع تقسیم می کنند و تاکید دارند که علم مسموع ( که از راه آموزش کسب می شود) هم حتماً باید در انسان نهادینه و ملکه شود تا سودمند باشد وگرنه مصداق علم لاینفع است در بالا توضیح آن آمد.
ب) تقسیم بندی و وظایف متعلمین
ترجمه و شرح نهج البلاغه (فیض الإسلام) ؛ ج۴ ؛ ص۶۷۷
از خطبه هاى آن حضرت علیه السّلام است (در اشاره به بعضى از صفات خداوند سبحان، و مدح پیغمبر اکرم، و وصف نیکان و دوستان حقّ تعالى و پند و اندرز)
۵- و بدانید، بندگان خدا (أئمّه هدى علیهم السّلام و پیشوایان دین) که نگاهدارنده علم خدا هستند (محافظت علم بایشان سپرده شده است) آنچه را که باید نگاه داشته شود حفظ میکنند (از کسیکه استعداد فهم آنرا ندارد، یا آموختن باو مقتضى نیست پنهان مى دارند تا پیش آمدها آنرا ضائع نکرده از بین نبرد) و چشمه هاى آنرا جارى مى گردانند (بهر کس که استعداد دارد مى آموزند) براى کمک و یارى با هم آمیزش مى نمایند، و با دوستى یکدیگر را ملاقات می کنند، و از جام سیراب کننده (علم و حکمت) بهم مى نوشانند، و باز مىگردند سیراب شده، …
ترجمه و شرح نهج البلاغه (فیض الإسلام) ؛ ج۶ ؛ ص۱۱۵۵
از سخنان آن حضرت علیه السّلام است به کمیل ابن زیاد نخعى
۶- آگاه باش اینجا علم فراوان هست- و بدست مبارک به سینه خود اشاره فرمود- اگر براى آن یاد گیرندگان مىیافتم (اگر بودند زیرکانى که توانائى فهم آنرا داشتند آشکار مىنمودم، در اینجا امام علیه السّلام از نبودن کسانیکه لیاقت توانائى فهم معارف الهیّه را دارند تأسّف مىخورد) آرى مى یابم تیز فهم را که از او (بر آن علوم) مطمئنّ نیستم (زیرا) دست افزار دین را براى دنیا بکار مىبرد، و به نعمتهاى خدا (توفیق بدست آوردن علم و معرفت) بر بندگانش و به حجّتهایش (عقل و خرد) بر دوستانش برترى مىجوید (چون چنین کس آراسته نیست اگر علم حقیقى را بدست آرد وسیله جاه و رونق بازار دنیا و برترى بر بندگان خدا قرار دهد، و به پشتیبانى آن نعمتها و حجّتها ابواب زحمت و گرفتارى بروى مردم بگشاید) یا مىیابم فرمانبرى را براى ارباب دانش که او را در گوشه و کنار خود بینائى نیست، به اوّلین شبههاى که رو دهد شکّ و گمان خلاف در دل او آتش مىافروزد (این صفت کسانى است که پیرو دین حقّ هستند ولى فهمشان کوتاه است پس با آنها جز مسائل ظاهرى از قبیل صورت نماز و روزه و بهشت و دوزخ نتوان گفت و در حقائق و معارف اعتماد بفهم آنان نیست) بدان که نه این (مقلّد بىبصیرت) اهل (امانت و علم حقیقى) مىباشد و نه آن (تیز فهم) یا مىیابم کسى را که در لذّت و خوشى زیاده روى کرده و به آسانى پیرو شهوت و خواهش نفس میشود، یا کسى را که شیفته گرد آوردن و انباشتن (دارائى و کالاى دنیا) است، این دو هم از نگهدارندگان دین در کارى از کارها نیستند، نزدیکترین مانند باین دو چهارپایان چرنده مىباشند، در چنین روزگار (که حمله علم یافت نمىشود) علم به مرگ حمله و نگهدارش مى میرد (از بین مى رود).
توضیح: از جمله ویژگی های خاص ائمه هدی (علیهم السلام) این است که آنها حافظان و امانت داران علم هستند. یعنی نه تنها آن را به درستی به کار می برند بلکه آن را در اختیار افراد نالایق قرار نمی دهند.
در اینجا حضرت از دو دسته از افرادی که به علم خیانت می کنند شکایت می کنند.
۱٫ یکی آنها که علم را خوب می فهمند ولی در به کارگیری آن به خطا می روند و از آن در جهت منافع دنیوی خود استفاده می کنند.
۲٫ و دیگری گروهی که علم را درست نمی فهمند و چه بسا اگر علمی بیش از درکشان به آنها داده شود دچار شبهه شده و به گمراهی بیفتند.
متاسفانه این دو گروه به طور عمده در طول تاریخ از آفت های آموختن علم بوده اند.
ادامه دارد…