علم و دین فرهنگستان جهانی مطالعات تطبیقی در علم و دین، عرفان ناب اسلامی، علم و دین، عرفان مقربین، علم، دین، حکمت ناب شیعی، استاد علوی، علم و دین
سایت پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی(حوزه علمیه قم)
مقاله ۱، دوره ۲۰، شماره ۷۷، پاییز ۱۳۹۴، صفحه ۴-۲۳
نوع مقاله: مقاله پژوهشی
نویسندگان
مرتضی فیاض*
چکیده
اوراق ریالى اجاره طلا، یکى از ابزارهاى مالى جدید است که به تازگى برخى از کارشناسان بانک مرکزى آن را پیشنهاد کرده اند. اوراق ریالى اجاره طلاى بانک مرکزى، اوراق بهادارى است که با پشتوانه ذخیره طلاى مازاد این بانک، انتشار مى یابند. در این فرایند، بانک مرکزى )بانى( با انتقال مالکیت بخشى از ذخایر مازاد طلاى خود ذخایر طلاى غیر پشتوانه پول در جریان به شرکت ناشر )واسط( در ضمن عقد بیع، به این شرکت اجازه مى دهد که به میزان برابر با ارزش ریالى ذخایر طلاى یاد شده، اوراق اجاره منتشر کند.
همزمان، بانک مرکزى مطابق با قرارداد اجارهاى که با شرکت ناشر امضا مى کند، طلاى مذکور را با شرایط اجاره به شرط تملیک، به اجاره خود درمى آورد. از این رو، هم عین مستاجره را در اختیار دارد، و هم با پرداخت آخرین اجاره بها، مجدداً مالک آن خواهد بود. اوراق اجاره در میان اوراق مالى، بیشترین مطابقت را با فقه امامیه دارد. اما انتشار این اوراق در خصوص طلا، جدید است و همسویى آن با فقه باید بررسى شود; چرا که اجاره طلا باید به لحاظ منافع، عین طلا باشد. این مقاله در صدد بررسى مطابقت این قرارداد با موازین فقهى مذکور در باب معاملات عموماً و در کتاب الاجاره خصوصاً مى باشد.
کلیدواژگان
اوراق ریالى اجاره طلا؛ بانک مرکزى؛ منفعت نادره
اصل مقاله
۱ مقدمه
سرمایه گذارى مطمئن، با »سود حلال« یکى از مهمترین دغدغه ها در جوامع اسلامى بوده است. از این رو، اقتصاددانان مسلمان در کشورهایى مانند مالزى، قطر و حتى اقتصاددانان کشورهاى غیرمسلمان مانند آلمان، در صدد ابزارهاى مالى مختلفى بوده اند که از یک سو بتوانند همپاى اقتصاد روز جهان و بازارهاى مالى آن حرکت کنند و از دیگر سو، بحث هایى مانند حلال و حرام و ربا و… را حل و فصل نمایند; و »سود طیب و طاهر« به سرمایه گذاران مسلمان بدهند.
در نظام جمهورى اسلامى ایران که یکى از افتخارات آن، پایه گذارى نظام بانکى بدون ربا است . این امر مهم، در صحنه عمل و اجرا دچار مشکلاتى بوده است. بر همین اساس، بانک مرکزى جمهورى اسلامى ایران براساس ماده ۹۷ قانون برنامه پنجم توسعه (۱۳۹۴۱۳۹۰ ش( مبنى بر ترویج استفاده از ابزارهاى تأمین مالى اسلامى جدید نظیر «صکوک» براى کمک به تأمین مالى اسلامى بانک هاى کشور، با معرفى ابزارهاى مختلف مالى و سیاست هاى پولى، تلاش قابل قبولى در سالهاى اخیر داشته است.
از سوى دیگر، با توجه به محدودیت کالا و خدمات در جامعه و لزوم تناسب حجم پول با رشد اقتصادى جامعه، اگر به موازات افزایش نقدینگى، کالا و خدمات افزایش نداشته باشد، سبب تورم خواهد شد. از همین رو، افزایش نقدینگى در کنار کاهش رشد اقتصادى، همواره یکى از مسائل و معضلات دولتها بوده است به گونهاى که کنترل نقدینگى از مهمترین خواسته هاى کشورها است و سیاست هاى گوناگونى را براى این منظور، تدوین مى کنند.
بر این اساس، کارشناسان و تصمیم گیران بانک مرکزى با عرضه ابزارى جدید و سازگار با موازین قانونى و فقهى، با طرح پیشنهادى در قالب »اوراق ریالى اجاره طلاى بانک مرکزى« در صدد ایفاى نقش هر چه بیشتر در سیاست انقباضى پولى و کنترل نقدینگى و کاهش تورم مى باشند.
۲ ادبیات و پیشینه
عقد اجاره داراى قدمت طولانى است و در قرآن کریم، پیشینه آن به زمان( حضرت موسى ع )مى رسد، اما استفاده از این عقد در قالب اوراق ریالى، در بازارهاى مالى کشورهاى اسلامى، قدمت چندانى ندارد.
به طور کلى، سالهاى ۱۹۸۰ تا ۱۹۹۰، دهه ورود ابزارهاى مالى اسلامى به بازار پول و سرمایه مىباشد. در این برهه از زمان، متخصصان مالى در کنار علماى دینى، به مطالعه و پیشنهاد راهکارهاى مناسبى در زمینه طراحى ابزارهاى جدید مالى، اقدام کردند.
جمهورى اسلامى ایران در سال ۱۳۷۳ ه. ش با انتشار اوراق مشارکت، نخستین کشورى بود که به طراحى و انتشار اوراق بهادار همسو با شریعت اقدام کرده است (سروش، ۱۳۹۰).
از میان انواع اوراق بهادار اسلامى (صکوک)، اوراق اجاره، یک محصول متمایز به شمار مى رود که در بین سرمایه گذاران مسلمان جایگاه خوبى نسبت به سایر اوراق پیدا نموده است. براساس آمار منتشره، ۳۷% صکوک منتشر شده در دنیا در سال هاى ۲۰۰۷۲۰۰۰ م، از نوع صکوک اجاره بوده که گویاى جایگاه ویژه این نوع در میان سایر اقسام اوراق بهادار مى باشد (ابوذر سروش، ۱۳۹۰).
اساساً یکى از اهداف عمده اقبال کشورها و بانک هاى مرکزى به این ابزار مالى، کنترل نقدینگى و مهار تورم بوده است. اولین تلاش ها براى غلبه بر مسأله نقدینگى که بانک هاى اسلامى با آن مواجه بودند، از بانک مرکزى مالزى در سال ۱۹۸۳ م بود (سروش، ۱۳۹۰; و سازمان بورس و اوراق بهادار، ۱۳۸۶، ص ۴).
براساس بند ۱ ماده ۱ ضوابط اوراق اجاره، این اوراق، اوراق بهادارى است که دارنده آن به صورت مشاع، مالک بخشى از دارایى است که منافع آن براساس قرارداد اجاره، به بانى واگذار شده است (سازمان بورس اوراق و بهادار ۱ ۱۳۸۶).
ایده انتشار اوراق اجاره را نخستین بار، منذر قحف در مقاله معروف وى با عنوان »استفاده از اوراق اجاره دارایى براى پوشش شکاف بودجه« در سال ۱۹۷۷ م مطرح کرد و پس از بررسى جزئیات عملیات آن، انتشار آن آغاز شد )پهلوان و رضوى، ۲۳ ۱۳۸۶) او نیز در کتاب »سند الاجاره و الاعیان الموجره« و همچنین در مقالات متعدد دیگر، مباحث اوراق اجاره را از زوایاى متعددى بررسى کرده و تقسیمات متعددى براى آن ذکر کرده است (تحف، ۲۰۰۰ م، ص ۲۲۱۴). همچنین در ایران به موازات سایر کشورهاى اسلامى و با توجه به گسترش فعالیت هاى تولیدى و خدماتى، اوراق اجاره، مورد توجه بنگاهها و مؤسسات مالى و شرکت هاى مختلف بوده و در موارد متعدد، براى تأمین مالى، اقدام به انتشار اوراق اجاره نموده اند.
اصل عقد اجاره و فروع آن، قدمتى به درازاى علم فقه دارد و از قدیم، مورد توجه فقها بوده است; اما بررسى فقهى این عقد، در قالب اوراق بهادار، مانند سایر اوراق مالى (مشارکت، قرضه و… ) موضوع جدیدى مىباشد.
در میان اوراق مالى، اوراق اجاره بیشترین مطابقت را با فقه امامیه داشته و بر همین اساس، در بررسى فقهى آن و میزان همسویى آن با فقه امامیه، مقالات و تألیفات متعددى از سوى متخصصان اقتصاد اسلامى، نوشته شده است (ر. ک: سروش، الف ۱۳۹۰).
در این مقاله قصد داریم بحث اوراق اجاره طلا را با عنوان »اوراق ریالى اجاره طلا« بررسى کنیم; چرا که عین مورد اجاره (طلا)، داراى ویژگى هایى است که از جهت فقهى، منشأ اختلاف آرا و نظرات در خصوص اجاره طلا و انتشار اوراق آن شده است. این اوراق، به طور کلى از دو جهت مى تواند بررسى شود. جهت اول، همسویى اوراق اجاره )به طور کلى، اعم از اوراق اجاره طلا یا غیرطلا( با موازین فقهى است که این جهت، موضوع این مقاله نیست و پیشفرض ما در این مقاله خواهد بود. جهت دوم، بررسى فقهى سازوکار ابزار پیشنهادى بانک مرکزى )اوراق بهادار اجاره طلا( از جهت اجاره طلا مى باشد.
بحث اوراق اجاره طلا در کلمات فقها به طور خاص مطرح نیست. اما در فقه، معمولاً در بخش هاى پایانى «کتاب الاجاره» مسائلى تحت عنوان اجاره پول و اجاره نقدین مطرح گشته است که با بحث ما بى ارتباط نخواهد بود. مطابق گزارش مرحوم علامه حلى در »مختلف الشیعه« (۱۶۴/۶) برخى مانند ابنجنید قائل به کراهت اجاره پول و نقدین شده و برخى مانند ابن ادریس به صحت آن قائل شده اند. بعد از ایشان، مشهور فقها مانند علامه حلى و صاحب جواهر به صحت اجاره طلا و نقره براى مصارف غیرمتعارف رأى داده اند و اختلاف را به نزاع صغروى در مالیت تفسیر کردهاند (نجفى، ۳۰۲/۲۷ ۱۴۲۱).
با توجه به این که عقد اجاره در واقع، عقد معاوضى بر منفعت مال مىباشد، بنابراین وجود منفعت به عنوان مثمن، از ارکان عقد است که علاوه بر شروط عام اجاره )قابل استفاده بودن، باقى ماندن عین مال، و معین بودن مدت و مبلغ اجاره( باید مورد توجه باشد.
به همین سبب، موضوع اجاره طلا از دو جهت مورد توجه فقها بوده ا ست.
جهت اول، اینکه اجاره طلا معمولاً با تصرف در عین همراه بوده است; چرا که مثلاً طلاساز، یک کیلو طلا را یکساله اجاره مىکند که با آن معاملاتى انجام دهد و آخر سال، یک کیلو طلا را با اجرت آن پس بدهد. واضح است که با توجه به شرطیت بقاى عین در عقد اجاره، این نوع از اجاره، باطل مى باشد.
جهت دوم، اجاره طلا به لحاظ منافع غیرمتعارف مى باشد; چرا که مصرف متعارف آن، تصرف در عین است اما اجاره به لحاظ منافع دیگر آن، مانند زینت و… ، مورد سؤال و توجه فقها بوده است.
ما این موضوع را در دو قسمت بررسى خواهیم کرد:
الف) آیا اجاره به لحاظ منافع نادره عین، صحیح است یا خیر؟
ب)آیا عین مورد اجاره (طلا) غیر از منافع متعارف – که ملازم با تصرف در عین است – منفعت دیگرى دارد یا خیر؟
۳٫ معرفى ابزار پیشنهادى
به طور کلى، اوراق اجاره (صکوک اجاره) ابزارى با پشتوانه دارایى (در مقابل اوراق قرضه که مبتنى بر دین است)مى باشد. دارنده اوراق اجاره، مالک مشاع دارایى پایه اوراق اجاره است. این اوراق به درخواست و براى تأمین مالى شخصى منتشر مى گردد که به اصطلاح، »بانى«۱ خوانده مىشود. بانى )بانک مرکزى( مىتواند مالک اولیه دارایى پایه و مستأجر بعدى آن باشد; و یا این که با تودیع وثایق لازم و کافى نزد ناشر، سفارش خرید دارایى مورد نیاز و اجاره بعدى آن از ناشر را بدهد.
قرارداد اجاره، ممکن است اجاره عادى و یا اجاره به شرط تملیک باشد. در حالت انعقاد قرارداد بر اساس اجاره به شرط تملیک، با پرداخت آخرین اجارهبها، مستأجر که همان »بانى« است، دارایى پایه اوراق اجاره را تملک مى کند. ترتیبات پرداخت اجاره بها ممکن است به صورت منظم، با مبالغ برابر ماهانه، فصلى و یا سالانه باشد; یا این که شامل پرداخت هایى نامنظم و تصفیه حساب با مالکان اوراق (سرمایه گذاران )در پایان دوره اجاره باشد.
بر این اساس، اوراق ریالى اجاره طلاى بانک مرکزى، اوراق بهادارى تعریف مى شوند که با پشتوانه ذخیره طلاى مازاد این بانک، انتشار مى یابند. در این فرایند، بانک مرکزى با انتقال مالکیت بخشى از ذخایر مازاد طلاى خود ذخایر طلاى غیرپشتوانه پول در جریان به شرکت ناشر، اجاره انتشار اوراق اجاره به میزان برابر با ارزش ریالى آن را به ناشر مى دهد. همزمان، بانک مرکزى طلاى مذکور را مطابق با قرارداد اجارهاى که با شرکت ناشر به امضا مى رساند، با شرایط اجاره به شرط تملیک، به اجاره خود در مى آورد. از این پس، بانک مرکزى عین مستأجرهاى را در اختیار دارد که با پرداخت آخرین اجاره بها، مجدداً مالک آن خواهد بود.
از آنجا که هدف بانک مرکزى از این اقدام، اعمال سیاست پولى انقباضى است، ترجیح خواهد داد که کل اجاره بها را در پایان دوره قرارداد به مالکان اوراق اجاره بپردازد. دوره قرارداد اجاره طلاى بانک مرکزى، کوتاه مدت، مثلاً یکماهه، سه ماهه و حداکثر شش ماهه خواهد بود (اداره بررسىها و سیاستهاى اقتصادى بانک مرکزى، ۵ ۱۳۹۰).
از مزایاى این اوراق، این است که این اوراق صرفاً ابزارى براى اعمال سیاست پولى انقباضى است. به عبارت دیگر، همواره معادل با ارزش اسمى اوراق در جریان، منابع پایه پولى (پول پرقدرت) نزد بانک مرکزى مسدود مى شود.
براساس این پیشنهاد، کاربرد شمش طلا در سازوکار پیشنهادى انتشار اوراق ریالى اجاره طلاى بانک مرکزى، نه براى تولید زیور آلات و ساخت ابزارهاى دقیق صنعتى و نه حتى براى تولید مسکوکات طلا است. بلکه براى اعمال سیاست گذارى پولى و دستیابى به اهداف مدیریت نقدینگى این بانک است.
به عبارت دیگر، عین مستأجره که در اینجا شمش طلا است، نزد بانک مرکزى باقى مى ماند. باقى ماندن عین مستأجره و استفاده بانک مرکزى از منافع آن در مدتى معین با اجاره بهایى مشخص، از جمله ضوابط اصلى صحت عقد اجاره در فقه و حقوق است که در این پیشنهاد، رعایت شده است.
از آنجا که بانک مرکزى یکى از نهادهاى قانونى کشور و مسؤول تنظیم و نظارت بر بازار پول است، تشخیص این بانک در استفاده از منافع شمش طلا براى اعمال سیاست گذارى پولى با این دلیل که با سایر موارد مرسوم استفاده از طلا و سایر اموال قابل اجاره متفاوت است. نمى توان نفى کرد. به عبارت دیگر، از آنجا که بانک مرکزى را شخصیت حقوقى مى دانیم، تشخیص و رفتار این بانک را در پرداخت اجاره بها به عوض منافعى که کمتر شباهتى با منافع مرسوم استفاده از طلا و دیگر مستأجرهها براى این بانک دارد، نمىتوان ناموجه و غیرعقلایى دانست.
به طور کلى، دو گونه منفعت از کاربرد شمش طلا براساس سازوکار ابزار پیشنهادى براى بانک مرکزى قابل تصور است.
اوّل: در مرحله فروش ذخیره مازاد طلا، سیاست پولى انقباضى اعمال مىشود که کاهش حجم نقدینگى و فشارهاى تورمى در اقتصاد را به دنبال خواهد داشت.
دوم: در مرحله اجاره طلاى مذکور، فرصتى براى بانک مرکزى براى تعیین نرخ سیاستى وجوه و علامت دهى به بازار پول فراهم مى آید. هر دوى این دست اوردها از جمله وظایف قانونى بانک مرکزى جمهورى اسلامى ایران است.
اما گونه اول که از منافع طلا در مرحله فروش آن به سرمایه گذار است، بحث فقهى خاصى نداشته، از مصادیق بیع است و با رعایت شروط عامه عقود، فروش آن صحیح خواهد بود. مهم، بررسى این نکته است که آیا گونه دوم از منافع مذکور، مى تواند مصحح عقد اجاره باشد؟ به عبارت دیگر، آیا مىتوان طلا را به لحاظ منفعت مذکور، به بانک اجاره داد؟ پاسخ این سؤال را در بخش بعد، پى مى گیرم.
۴٫ بررسى فقهى ابزار پیشنهادى
همانطور که اشاره شد، در واقع این عقد، مرکب از بیع و اجاره به شرط تملیک مى باشد. مطابق این عقد، بانک مرکزى به عنوان بانى، در قالب عقد بیع، طلاى مازاد خود را به شرکت ناشر اوراق مىفروشد و در ضمن عقدِ دیگر آن را اجاره مى کند.
۴۱٫ اصول موضوعه:
پیش از پرداختن به بررسى موضوع مقاله، اشاره به برخى از اصول مفروض و مبادى تصدیقى لازم مى باشد.
الف: همانطور که گذشت، مطابق با این ابزار پیشنهادى، معامله مذکور، مرکب از دو عقد بیع و اجاره به شرط تملیک مى باشد. نکته مفروض در این مقاله، این است که عقد بیع در این معامله، از نوع بیع صَرف نیست تا این که آثار و احکام بیع الصرف مانند قبض فى المجلس، و نقد بودن ثمن و مثمن لازم المراعات باشد. به عبارت دیگر، احکام بیع صرف در خرید و فروش طلا، در فرضى است که ثمن و مثمن، هر دو طلا یا نقره باشد; و الا در فرضى که ثمن معامله پول یا هر گونه اوراق نقدى دیگر باشد، همانند کالاهاى مثلى دیگر، مالیت مستقل دارد و دیگر احکام بیع صرف را نخواهد داشت; هرچند که پشتوانه مالى این ارواق در برخى از موارد، طلا باشد; چرا که طبق این فرض، پول سند صرف نبود و در نتیجه، شبهه بیع صرف نیز نخواهد داشت.
ب: نکته مفروض دیگر، این است که بانک مرکزى همانند بسیارى از نهادها و سازمانهاى حقوقى دیگر، داراى شخصیت حقوقى است و آثار شخصیتهاى حقیقى مانند مالکیت بر اعیان، و منافع را نیز دارد.
ج: همانطور که گذشت، انتشار اوراق اجاره، بیشترین مطابقت را با موازین فقهى دارد; چرا که این اوراق نشان دهنده مالکیت مشاع دارندگان آن در دارایى، مبناى انتشار اوراقى است که اجاره داده شده است.
۴۲٫ طرح بحث
به نظر مى رسد مهمترین نکته اى که در این عقد باید بررسى شود، اجاره طلا توسط بانک مى باشد. باتوجه به اینکه منفعت متعارف طلا، با تصرف در عین ملازم است، بنابراین منافع دیگر آن مانند تزیین، ایجاد اعتبار و مانند آن، از منافع نادره به شمار مى رود و اجاره به لحاظ منافع نادره، صحیح نمى باشد. از سوى دیگر، باتوجه به اینکه در قرارداد فوق الذکر، اجاره طلا توسط بانک، قطعاً به غرض تزیین نیست; بنابراین چه منفعت یا منافع دیگرى براى اجاره و ذخیره کردن طلا نسبت به بانک متصور مى باشد؟
ما ادامه بحث را در ضمن دو بخش پى مى گیریم:
۴۲ الف. صحت اجاره به لحاظ منافع نادره;
۴۲ ب. منافع متصور براى اجاره طلا توسط بانک.
۴۲الف. صحت اجاره به لحاظ منافع نادره
درباره حقیقت عقد اجاره، آرا و انظار مختلفى در فقه مطرح است که به طور خلاصه به دو مورد از آن موارد، اشاره مى شود. عقد اجاره همانند سایر عقود معاوضى، به طور اجمال و ارتکازى، مشخص است; اما درباره اینکه حقیقتاً به سبب عقد، چه ماهیتى انشاء مىشود. آراى متعددى وجود دارد. مشهور فقها عقد اجاره را چنین تعریف کردهاند:
«تملیک المنفعه بعوض» )نجفى، ۲۰۴/۲۷ ۱۴۲۱ و محقق اصفهانى، ۳ ۱۴۰۸).
بر اساس این تعریف، معوض باید منفعتى باشد که مال است تا در ضمن عقد اجاره آن را به ملکیت مشترى درآورد. در مقابل، عدهاى اجاره را به تسلیط عین به جهت استفاده از منافع آن، معنا کرده اند:
«تسلیط على العین لغرض الانتفاع فى مده مخصوصه» )سید یزدى، ۸/۵ ۱۴۱۹ و محقق اصفهانى، ۴۵۱/۲ ۱۴۰۸).
در نقد تعریف دوم گفته مىشود که اگر مراد از تسلیط، استیفاى خارجى باشد، در این صورت تسلیط از امور تکوینى خواهد بود و نمى تواند با عقد، انشا شود; و اگر مراد، سلطه اعتبارى به معناى تسلیط بر منفعت باشد، این در واقع، همان تملیک منفعت است.
علاوه بر این، تعریف دوم شامل اجاره کردن فرد حر نمى شود; چرا که عین انسان حر، قابل تملیک و ید نیست; هرچند که منافع آن قابل تملیک مى باشد; چنان که این تعریف شامل اذن در تصرف مشروط به عوض نیز مى شود و حال آنکه این عقد، قطعاً اجاره نیست )هاشمى شاهرودى، ۱۳/۴ ۱۴۲۳).
حال، این سؤال مطرح است که آیا باید منافع عین مورد اجاره، متعارف باشد و معوض در عقد اجاره باید نفس منافع متعارف باشد; یا این که حقیقت اجاره، به ضمیمه اطلاقات صحت عقد اجاره، شامل منافع نادره نیز مى شود؟
همانگونه که در مقدمه مقاله بیان شد، این بحث در کتب فقهاى قدیم، در مسأله اجاره پول و طلا به جهت مصارف غیرمتعارف، مطرح بوده است. برخى مانند شیخ طوسى قائل به جواز بوده و برخى مانند ابنجنید از قدما و برخى از فقهاى معاصر قائل به منع، و عدهاى مانند ابنادریس قائل به کراهت اجاره نقدین بودهاند )اشتهاردى، ۲۴۰/۲۷ ۱۴۲۹).
این اختلاف، هم مى تواند به نزاع در صغراى مفهوم مال برگردد که در این صورت، در مقام دوم، بررسى خواهد شد، اما سوى دیگر این بحث، نزاع کبروى است. چراکه ممکن است چنین اشکال شود که اگر منفعت، نادر باشد، اجاره آن سفهى و اجاره سفهى، اکل مال به باطل است. همچنین اشکال دیگر، این است که منافع نادره، ملحق به عدم است و در واقع، در صورت اجاره منافع نادره، حقیقت آن به بیع عین رجوع خواهد کرد (سیدیزدى، ۵۲۰/۲ ۱۴۱۹).
در جواب هر دو اشکال مى توان چنین گفت که آنچه از منابع فقهى و تصریح فقها بر مىآید، ا صل عقد اجاره، مشروط به منفعت مىباشد; چرا که اجاره در واقع، تملیک منافع است; اما شرط صحت عقد اجاره این نیست که آن منفعت از قبیل منافع مقصود عقلایى و منافع مترقب باشد. مستند این بیان فقها، اطلاق ادله صحت عقد اجاره است و اساساً ما هیچ دلیلى بر این که مورد اجاره باید مال باشد، نداریم; بلکه مهم در این بین، تعلق غرض عقلایى به منفعتى است که جز با پرداخت عوض، آن منفعت حاصل نمى شود; هرچند که آن منفعت، مال نباشد (نجفى، ۲۰۴/۲۷ ۱۴۲۱ و اصفهانى، ۳ ۱۴۰۸).
به عبارت دیگر، شرط صحت اجاره، این نیست که عین مورد اجاره حتماً منفعت مقصود عقلایى داشته باشد; بلکه اگر منفعت نادره نیز داشته باشد، ولى غرض عقلایى به اجاره آن تعلق بگیرد، آن اجاره صحیح خواهد بود (خویى، ۳۴۵/۳۰ ۱۴۱). بر همین اساس، گفته مى شود که شرط صحت اجاره، این است که سفهى نباشد و براى خروج از سفهى بودن، همین قدر کافى است که غرض عقلایى به اجاره آن تعلق بگیرد، هرچند آن منفعت، از منافع مقصوده و مترقب نباشد.
ثانیاً بر فرض که این قرارداد سفهایى باشد، اما دلیلى بر بطلان آن وجود ندارد; چرا که به مقتضاى ادله، صرفاً معامله سفیه، باطل است. اما دلیلى بر بطلان معامله سفهایى وجود ندارد بلکه باتوجه به عمومات صحت عقود، این عقد صحیح خواهد بود.
مرحوم محقق خویى در »فقه الشیعه« درباره این نکته چنین مى فرماید:
»لا دلیل على بطلان المعامله السفهیه و انما دل الدلیل على بطلان معامله السفیه کما یشیر إلیه قوله تعالى »فإنّ آنستم مّنهم رشداً… « (نساء/۶) فالمنفع متعلق بالفاعل لا الفعل )خویى، ۳۹۷/۳۰ ۱۴۱۸).
باتوجه به روایات مختلف و تناسب حکم و موضوع در این آیه، مراد از »رشد«، قدرت بر حفظ اموال مىباشد; در مقابل کسى که رشید نیست و قادر به حفظ اموال خویش نمى باشد.
بنابراین به مقتضاى مفهوم شرط در آیه، اگر فردى رشد ندارد و به اصطلاح سفیه باشد، ولایت بر تصرف ندارد و از تصرف در اموال خویش ممنوع خواهد بود. اما باتوجه به منطوق و مفهوم آیه، منع، صرفاً متعلق به فاعل (سفیه) است; اما عقد سفهى باتوجه به عمومات ادله صحت عقود، صحیح و نافذ خواهد بود.
همچنین در معتبره ابنسنان چنین مىخوانیم:
»عبدالله بن سنان عن أبىعبدالله)ع( قال: سأله أبى و انا حاضر عن الیتیم متى یجوز امره إلى ان قال: إذا بلغ و کتب علیه الشیىء… جاز علیه امره إلا ان یکون سفیهاً أو ضعیف«.
ابنسنان نقل مى کند که پدرم از امام صادق)ع( از حکم تصرف یتیم در اموالش سؤال کرد. حضرت فرمود: زمانى که به بلوغ برسد، تصرفاتش نافذ است مگر اینکه سفیه و یا ضعیف (ابله)باشد )عاملى، ۴۰۹/۱۸ ۱۴۰۹).
به مقتضاى این روایت نیز عقد سفیه (غیررشید) نافذ نخواهد بود; اما نسبت به معامله سفهى هیچ نهیى وارد نشده است و به مقتضاى عمومات صحت عقود، به صحت و نفوذ معامله سفهى حکم مى شود.
بنابراین در صحت اجاره، اولاً شرط نیست که به لحاظ منافع، متعارف باشد; ثانیاً بر فرض که منفعت نادر باشد، نهایتاً اجاره عین با منافع نادره، مصداق اجاره سفهى بود و اجاره سفهى به مقتضاى عمومات صحت عقد، صحیح است.
برخى (ابنادریس، ۴۷۹ ۴۷۵/۲ ۱۴۱۰) در اشکال به اجاره طلا به لحاظ منافع نادره، چنین گفتهاند که اگر منافع نادره، مال باشد، بالتبع آثار مالیت را نیز در پى خواهد داشت. مثلاً اگر عین غضب شود. غاصب علاوه بر اینکه ضامن عین مال است ضامن منافع نادر آن نیز خواهد بود; چرا که به مقتضاى ادله ضمان، هر کس که مالى را غصب کند، ضامن آن خواهد بود. همچنین از آثار دیگر مال دانستن منافع نادر، این است که بتوان این منافع را وقف کرد و حال آنکه هیچ کدام از این دو اثر، مورد قبول فقها نیست.
مرحوم آیت الله خویى(ره) در پاسخ به این اشکال چنین مى گوید:
مقتضاى ادله ضمان غاصب، این است که اگر مال معتدبهى غصب شود، به نحوى که تلف بر آن صدق کند، در این صورت غاصب، ضامن آن خواهد بود:
»فان العبره فیها )الضمان المنافع( بالمنافع العادیّه المتعارفه العقلائیّه بحیث یصدق عرفاً أنّها تلف تحت الید، أو أنّ الغاصب أتلفها على المالک«
بر همین اساس، اگر منفعتى از قبیل منافع نادره باشد، ادله ضمان غاصب، شامل آن نمى شود.
چنان که به مقتضاى ادله وقف، وقف عین در صورتى صحیح است که داراى منافع متعارف عقلایى باشد تا در نتیجه، تحبیس عین و تسبیل منفعت، صدق کند، و حال آن که این نکته در منافع نادر وجود ندارد.
»ابتناء الوقف على اشتمال العین على المنافع الغالبه المتعارفه بحیث یتحقّق معها تحبیس العین و تسبیل المنفعه، و لا شکّ أنّ ا لدرهم و الدینار فاقدان لمثل ذلک، لتوقّف الانتفاع بهما غالباً على الصرف و الإعدام خارجاً« (خویى، ۳۴۵/۳۰ ۱۴۱۸).
اینکه در وقف درهم و دینار، صحیح نیست، چرا که شرط صحت وقف، این است که عین موقوفه باید داراى منافع متعارف و غالب باشد تا تحبیس عین و تسبیل منفعت، صدق کند. این خصوصیت در درهم و دینار وجود ندارد.
پاسخ دیگر این است که اساساً سیره عملى متشرعه از صدر اسلام، بر وقف اعیان به لحاظ منافع نادره نیز بوده است; مانند وقف قندیلهاى ساخته شده از طلا براى مکانهاى خاص و حال آنکه منفعت متعارف آن براى اضائه و روشنایى مىباشد (علامه حلى، ۲۹۵۲۹۴/۲).
نکته دیگرى که در این قرارداد باید مورد توجه باشد، تملیک در پایان مدت اجاره است. به مقتضاى این عقد، در پایان مدت اجاره و در صورت عمل به شرایط مندرج در قرارداد و پس از پرداخت آخرین قسط مالالاجاره مستأجر به نحو شرط فعل، مالک عین مى گردد. از نظر فقهى، تملیک در پایان مدت اجاره، به چند وجه متصور مى باشد.
الف: در پایان مدت اجاره و در صورت عمل به شرایط مندرج در قرارداد، عین مورد اجاره در ضمن تملیک بلاعوض به ملک مستأجر در آید.
ب: در پایان مدت اجاره و در صورت عمل به شرایط مندرج در قرارداد، مستأجر به وکالت از موجر، عین را به قیمت روز به خودش بفروشد.
ج: در پایان مدت اجاره و در صورت عمل به شرایط مندرج در قرارداد، مالک، هبه یا صلح کند یا به مبلغ بسیار ناچیزى به تملّک مستأجر درآورد.
همچنین در قرارداد اجاره به شرط تملیک، میزان مالالاجاره در مورد موضوع اجاره به شرط تملیک، با در نظر گرفتن قیمت تمام شده و سود بانک، تعیین مىگردد. باتوجه به اینکه مبلغ مالالاجاره کل، تعداد و میزان هر قسط مالالاجاره و نیز مدت قرارداد، تعیین مىشود و از آنجا که تا پایان قرارداد موضوع اجاره در مالکیت بانک است، شرایط مورد نظر بانک از نظر حفظ و نگهدارى و کاربرد صحیح مورد اجاره عدم واگذارى به غیر، پرداخت هزینه هاى تعمیرات، مالیات ها و امثال آنها در قرارداد قید مى شود. بنابراین هر گونه غرر به سبب جهل نیز از این قرارداد، منتفى خواهد بود.
البته در این نوع معاملات، ریسک دیگرى نیز وجود دارد که آن، از بین رفتن دارایى ها است; یعنى چنانچه به دارایى مورد اجاره، در فرایند انتشار اوراق، به هر دلیل خسارتى وارد آید، طبیعتاً از ارزش آن دارایى کاسته مىشود و در نتیجه، دارندگان اوراق متضرر مى شوند. البته این ریسک را مى توان از طریق بیمه کردن دارایى ها، به طور کامل حذف کرد.
ب. منافع متصور براى اجاره طلا توسط بانک
در بخش پیشین ما به بررسى اجاره به لحاظ منافع نادره پرداختیم. نتیجه آن شد که شرط صحت اجاره، غرض عقلایى از اجاره است هر چند که عین مورد اجاره داراى منافع متعارف نباشد. بنابراین در فرض منفعت نادره، به مقتضاى عمومات صحت عقود، اجاره صحیح است. اما چنانچه عین، فاقد هر گونه منفعت باشد، اجاره صحیح نیست; چرا که وجود منفعت از ارکان عقد اجاره مى باشد.
حال در مسأله مورد بحث، این سؤال مطرح است که چه منافعى (منافع نادره یا متعارف)براى اجاره طلا توسط بانک، فرض دارد تا این که اجاره به لحاظ آن، صحیح باشد.
همانطور که گذشت براساس اوراق ریالى اجاره طلا، بانک مرکزى با انتقال مالکیت بخشى از ذخایر مازاد طلاى خود به شرکت ناشر، اجازه انتشار اوراق اجاره به میزان برابر با ارزش ریالى آن را به ناشر مى دهد. همزمان، بانک مرکزى طلاى مذکور را مطابق با قرارداد اجارهاى که با شرکت ناشر به امضا مى رساند، با شرایط اجاره به شرط تملیک، به اجاره خود درمى آورد.
قسمت اول این قرارداد (انتقال مالکیت بخشى از ذخایر طلا به شرکت واسط)در واقع، همان بیع طلا به نحو کلى فىالذمه به سرمایه گذار است که صحت آن از نظر فقهى روشن مى با شد.
اما نکته مهم، بررسى بخش دوم این قرارداد (اجاره به شرط تملیک طلاى فروخته شده به سرمایه گذار) مى باشد; چراکه اجاره طلا در فرضى صحیح است که عین آن، داراى منفعت هرچند منفعت نادر باشد. مى دانیم که طلا، هرچند داراى منافعى چون زینت کردن، رساناى قوى، و استهلاک بسیار کم است، اما واضح است که این منافع براى بانک مرکزى به عنوان مستأجر، معنا ندارد; بلکه عمده، بررسى وجود منافعى است که بانک مرکزى بتواند به لحاظ آن، منافع طلاى فروخته شده به سرمایه گذار را اجاره کند.
آیا مى توان براى طلا نفعى به غیر منافع مذکور، فرض کرد که بانک به لحاظ آن، بتواند طلا را از سرمایه گذار اجاره کند؟
با توجه به قرارداد یادشده که طلا به سرمایه گذار فروخته شد، آیا صرف تسلط بر عین طلاى ذخیره شده در بانک (هرچند که بانک تا قبل از انتهاى مدت اجاره، مالک عین طلا نیست)، مصداق منفعت است یا خیر؟
در پاسخ به این سؤال مىتوان به وجوهى اشاره کرد که نتیجه این وجوه، تصویر نوعى منفعت براى طلاى ذخیره شده نزد بانک مرکزى مى باشد.
وجه اول:
همانطور که گذشت، بانک مرکزى در قالب اجاره به شرط تملیک، طلا را از مشترى اجاره مىکند. معناى اجاره به شرط تملیک، این است که در پایان مدت اجاره، بانک مالک آن طلاها خواهد بود. در واقع، به مقتضاى اجاره به شرط تملیک، بانک در شرف مالکیت حجم عظیمى از مقادیر طلا خواهد بود که این خود مىتواند مصداق منفعت باشد.
وجه دوم:
این که گفته شود براى صحت اجاره، داشتن منفعت شرط است، اما لازم نیست که ذىنفع این منفعت، خود بانک مرکزى باشد. مثلاً پدرى براى این که فرزندش را به نماز خواندن ترغیب کند، او را اجیر کرده تا اینکه نماز واجبش را بخواند. در این عقد اجاره، خود موجر، ذىنفع نیست، بلکه ذىنفع آن مستأجر (فرزند) مىباشد نه موجر. به مقتضاى عمومات و اطلاقات صحت عقد اجاره، این نوع اجاره نیز صحیح خواهد بود.
در موضوع مورد بحث، اگر بانک مرکزى در ضمن اوراق ریالى، طلاى فروخته شده را اجاره کند، در این صورت کاهش حجم نقدینگى و فشارهاى تورمى را در پى خواهد داشت که ذىنفع آن، مردم مى باشند.
وجه سوم:
همانگونه که گذشت، در بحث اجاره پول و طلا، این بحث مطرح است که اجاره پول به لحاظ چه منفعتى مى تواند واقع شود؟ مرحوم صاحب جواهر و عدهاى دیگر، به منافعى چون دفع مظنه فقر و کسب اعتبار، اشاره مى کنند:
»و یجوز استیجار الدراهم و الدنانیر إن تحققت لهما منفعه حکمیه مع بقاء عینهما و إن کانت نادره و لم یعد إلیها غالباً کالزینه، و دفع المر، مظنه الفقر عن نفسه، و الضرب على سکتها و الوزن بها و نحو ذلک« )نجفى، ۳۰۲/۲۷ ۱۴۲۱);
اجاره درهم و دینار، در صورتى جایز است که عین مورد اجاره، علاوه بر بقا، داراى منافع قابل استفاده باشد; هرچند آن منافع، نادر باشد; مانند اجاره طلا براى زینت کردن، در دفع مظنه فقر، میزان براى وزن کردن و مانند آن.
مرحوم بحرانى در شرح مفاتیح، در توضیح کلام مرحوم فیض مبنى بر جواز اجاره درهم و دینار به غرض زینت، چنین نقل مىکند که ائمه)ع( براى مواردى چون دفع مظنه فقر و اظهار غنا، تظاهر به دادن زکات، پول قرض مىکردند که خود، نشان دهنده سیره متشرعه بر توجه به منافع نادره مىباشد:
»کان الأئمه)ع( یقترضون أموالا و یظهرونها للناس أو یدفعونها إلى عمال الصدقه مظهرین لها زکاه أموالهم لیظهروا بذلک غناهم« )بحرانى، ۱۳۰/۱۲ ۱۲۱۶);
امامان معصوم)ع( اموالى را قرض مىکردند تا با اظهار آنها در مقابل مردم، از خود دفع مظنه فقر کنند و یا این که با اعطاى آنها به کارگزاران زکات و تظاهر به دادن زکات، از آنها دفع مظنه فقر شود.
بنابراین دفع مظنه فقر که در واقع همان ایجاد اعتبار براى فرد مى باشد، به نوعى از منافع اعیانى مانند طلا و پول به شمار مىآید.
به همین بیان مىتوان در مسأله مورد بحث، چنین گفت که نفس تسلط بانک مرکزى بر حجم عظیمى از ذخائر طلا، خود مى تواند در ایجاد اعتبار لازم براى بانک مرکزى، دولت، و به طور کلى پشتوانه اقتصادى کشور، به شمار آید. چنانکه در سایر پشتوانه هاى دیگر پول ملى مانند نیروى کار انسانى، تکنولوژى و صنعت، ضرورتاً دولت و یا بانک مرکزى، مالک آنها نمى باشد. از این رو، صرف نگهدارى طلا در فرض مسأله، خود مىتواند مانند سایر موارد، پشتوان هاى مهم براى ارزش پول ملى باشد; هرچند که بانک، مالک آن نباشد.۲
وجه چهارم:
همانطور که گفته شد، بانک مرکزى با فروش طلاى مازاد خود در ضمن بیع، هیچ اختیارى نسبت به آن نخواهد داشت. بنابراین وجود حجم عظیمى از طلا در جامعه، خود موجب مشکلات مختلفى از جمله تورم، قاچاق طلا و ضعف اقتصادى، در پى خواهد داشت. واضح است که این موارد از آثار عین طلا مىباشد و مىتوان به لحاظ این منافع، در ضمن بیع، همان مقدار از طلا را اجاره کرد.
نتیجه آنکه اگر هر یک از این موارد چهاگانه، به عنوان منفعت عین طلا از منظر عرف ثابت شود، عقد اجاره به لحاظ آن منفعت، صحیح خواهد بود که بررسى این موارد را در بخش بعد، دنبال خواهیم کرد.
نقد و بررسى وجوه چهارگانه:
همانطور که گذشت، در تبیین حقیقت اجاره، آرا و انظار مختلفى مطرح بود که به دو نمونه از آن موارد اشاره شد. گفته شد که تعریف مشهور فقها »تملیک المنفعه بعوض« مىباشد. مطابق این تعریف، وجود منفعت قبل از عقد، یکى از مقومات عقد اجاره به شمار مىآید. به عبارت دیگر، لازمه تملیک منفعت، این است که در رتبه قبل از عقد، عین داراى منافعى باشد که بتوان به لحاظ آن، متعلق اجاره واقع شود. بنابراین به مقتضاى تعریف مشهور، مصحح عقد اجاره، منافع مترتب بر نفس عین مثل خدمت کردن اجیر، رکوب دابه و سکنا در خانه مى باشد، نه منافع مترتب بر عقد.
مثلاً در بحث اجاره مسکن، سکونت، از منافعى است که بر نفس عین مترتب است; در نتیجه، مىتوان مسکن را به لحاظ این منفعت (سکونت) در مقابل عوض، به تملیک مستأجر درآورد. اما منافع مترتب بر عقد اجاره مانند جواز سکونت در مسکن و… . نمىتواند مصحح عقد اجاره باشد; چرا که در این صورت، تملیک منافع در مقابل عوض، مبتلابه دور خواهد بود.
به عبارت دیگر، رکن اجاره این است که عین فى حد نفسه، باید داراى منافعى باشد که در ضمن عقد اجاره، آن منافع به تملیک مشترى درآید، چرا که مقصود از اجاره، استفاده از منافع عین است. بنابراین عین فى حد نفسه، منفعتى نداشت، در این صورت تملیک منفعت، معنا نخواهد داشت; هرچند که عقد موجب انتفاع براى فرد شود; و الا لازمه اش این است که اجاره هر چیزى صحیح باشد، حتى مواردى که عین مسلوب المنفعه باشد.
بله، اگر ما تعریف دوم از حقیقت اجاره (تسلیط عین به جهت منافع)را بپذیریم، در این صورت، اشکال دور مرتفع خواهد شد; چراکه مهم در این صورت، وجود عین در رتبه قبل از عقد است; هرچند که منافع آن، بعد از عقد مترتب شود. به عبارت دیگر، طبق این بیان، حقیقت اجاره تسلیط عین به غرض انتفاع است و نیازى به فرض منفعت در رتبه قبل از تملیک نخواهد بود; بر خلاف اینکه اجاره تملیک منفعت باشد که لازمه آن، قرض وجود منفعت در رتبه قبل از تملیک خواهد بود.
حال در بحث ما، در بررسى ابزار پیشنهادى، مهم توجه به این نکته است که کدام یک از وجوه مذکور، منافع مورد ادعا در این پیشنهاد، منفعت بر عین طلا مترتب است و کدام یک از مصادیق انتفاع به سبب عقد )منفعت حکم/تملک( مى باشد.
نکته اصلى در بحث ما این است که بدانیم منفعت در واقع همان فایده موجود در عین است که حیثیت قائم به عین مى باشد که وجودش به وجود منشأ انتزاع است. واضح است که مرجع صدق منفعتى که به لحاظ آن، اجاره محقق مى شود، عرف است. مثلاً در مورد خانه منفعت حیثیت مسکونیت است که همان قابلیت موجود در عین است زمینه را براى ا نتفاع، فراهم مىآورد. در مورد طلا با توجه به ارتکاز عقلایى و وجدان عرفى، حیثیت اعتبار، تزیین و دفع مظنه فقر، غیر از حیثیت مالکیت آن مى باشد، بنابراین معقول است که در ضمن عقدى مانند اجاره، این منافع به تملیک مستأجر درآورده شود.
باتوجه به این نکته، در بحث ما نیز مىتوان چنین گفت که دست کم برخى از وجوه ذکرشده در بخش قبل، مانند »کاهش حجم نقدینگى«، »کسب اعتبار ناشى از ذخیره کردن طلا« و »دفع خطرات و ریسکهاى ناشى از حجم زیادى از طلا در جامعه« از آثار و فواید عین طلا است و از منظر عرف، این فواید مانند تزیین و دفع مظنه فقر است و به لحاظ آن، عقد اجاره صحیح مىباشد; هرچند که در مورد وجه اول (در شرف مالکیت( این نکته چندان واضح نباشد.
به دیگر سخن، باتوجه به این که در قرون اخیر، نقش مبادلهاى طلا کمرنگ بوده و کارایى عمده آن در منافع اعتبارى و ایجاد پشتوانه دولتها و بانکهاى مرکزى آنها در اعمال سیاستهاى پولى آنها مىباشد. بر همین اساس، باتوجه به وجه دوم، سوم و چهارم، شکى نیست که خروج حجم عظیمى از مقادیر طلا از بانک مرکزى، علاوه بر کاهش اعتبار بانک مرکزى، موجبات خروج طلا از مرزها به صورت غیر قانونى را فراهم مىآورد. به عبارت دیگر، اگر در ضمن بیع اولیه، مقدار زیادى از ذخایر طلا از تسلط بانک خارج شود و در دست مردم قرار گیرد، باتوجه به عرضه زیاد، تعادل قیمت طلاى داخل و خارج به هم مى خورد و با کاهش قیمت طلاى داخلى، انگیزه قاچاق آن به خارج از مرزها را فراهم خواهد آورد.
تصویب قوانین مختلف در سالهاى اخیر و اعمال محدودیتهاى مختلف در ممنوعیت خروج طلا و سکه و مصنوعات ساخته شده از طلا، از اهمیت حفظ و ذخیرههاى طلا در کشور حکایت دارد. البته واضح است که در شرایط خاص اقتصادى کشور و وجود تحریمهاى مختلف و کاهش ارزش ریال، وجود حجم فراوان طلا خارج از تسلط بانک مرکزى، زیانهاى مختلفى را در پى خواهد داشت; و این در حالى است که یکى از دغدغه هاى بانک مرکزى، این است که قیمت طلا به حدى نرسد که باعث خروج آن از کشور شود.
از سوى دیگر، در خبرگزارى ها اعلام شد که دیوید کهن دستیار خزانه دارى آمریکا و مرد منتخف این خزانه دارى براى نظارت بر تحریم هاى بانکى آمریکا علیه ایران، معتقد است که یکى از اهداف عمده ذخیره طلا در ایران، مقابله با کاهش ارزش پول مىباشد و البته واضح است که خروج ذخائر طلا از محدوده نظارت بانک مرکزى، زمینه را براى خروج آن به بیرون مرزها فراهم خواهد آورد (نشنال پابلیک رادیو، ۲۱ آبان ۹۱).
همچنین باتوجه به نوسان بسیار شدید ارزهاى مختلف مانند دلار و یورو در سالهاى مختلف، بسیارى از کشورها و حتى صندوقهاى سرمایهگذارى و بازنشستگى و دیگر بنگاه هاى اقتصادى نیز به سراغ ذخیره طلا به عنوان یک وسیله پس انداز گرایش یابند.
همه این موارد، حاکى از آن است که عملاً ارزش اعتبارى طلا در حال حاضر بیش از ارزش ذاتى آن شده است و این نکته، از فواید و آثار عین طلا مىباشد.
جمع بندى و نتیجه گیرى
ابزار پیشنهادى بانک مرکزى در قالب اوراق ریالى اجاره طلا، در واقع قراردادى مرکب از دو عقد «بیع» و «اجاره به شرط تملیک» بود. در این قرارداد، وظیفه عمده، بررسى صحت و عدم صحت آن به لحاظ عقد اجاره بود; چراکه به مقتضاى این عقد، بانک مرکزى به عنوان بانى، با مشترى یا شرکت ناشر نسبت به طلاهاى فروخته شده، قرارداد اجارهاى منعقد مى کند و به این ترتیب، عین مستأجره (طلا) را در اختیار خواهد داشت.
نکته مهم این بود که آیا اجاره طلا به لحاظ منافع غیرمتعارف، صحیح است یا خیر؟ در پاسخ به این سؤال گفته شد که اولاً از نظر کبروى، صحت عقد اجاره، به متعارف بودن منفعت مشروط نیست، بلکه صرف غرض عقلایى از اجاره، مصحح عقد خواهد بود. ثانیاً بر فرض که منفعت مورد اجاره نادر باشد، اما نهایتاً اجاره به لحاظ آن، از مصادیق عقد سفهى خواهد بود که مقتضاى ادله عام عقود، صحت عقد سفهى است.
همچنین از نظر صغروى، ضرورت تفکیک بین منافع حکم و منافع عین، مورد اشاره قرار گرفت و گفته شد که صحت اجاره بر مبناى مشهور فقها در تعریف اجاره )تملیک عین بمنفعه(، مبتنى بر وجود منفعت عین در رتبه قبل از عقد مى باشد. در ادامه به چهار وجه »در شرف مالک شدن«، »کاهش حجم نقدینگى«، »کسب اعتبار ناشى از ذخیره کردن طلا« و »دفع خطرات و ریسک هاى ناشى از حجم زیاد طلا در جامعه« اشاره شد که به نظر راقم این سطور، دستکم سه وجه اخیر، از مصادیق آثار و منافع عین طلا است و اجاره به لحاظ این منافع، هیچ فرقى با اجاره طلا مثلاً به غرض تزیین ندارد
مراجع
.یادداشتها:
* کارشناس ارشد و دانشجوى دکتراى حقوق خصوصى.
۱٫ به طور کلى، براى انتشار اوراق اجاره، وجود حداقل دو نهاد مالى ضرورى مى باشد: الف( بانى: شخصى حقوقى است که اوراق اجاره با هدف تأمین مالى آن را منتشر مىکند و مى تواند به نمایندگى از سرمایهگذاران اقدام به اجاره نمودن دارایى مبناى انتشار صکوک اجاره از ناشر نماید; ب( واسط یا ناشر: نهاد مالىاى است که صرفاً به منظور نقل و انتقال دارایى، به وکالت از دارندگان صکوک اجاره و انتشار صکوک اجاره، تشکیل مى شود.
۲٫ البته همانگونه که گفته شد، طلاى مورد اجاره بانک مرکزى، ضرورتاً پشتوانه پول نیست; اما همان طور که خواهد آمد، نفس ذخیره کردن طلا مىتواند مانع کاهش پول در شرایط مختلف اقتصادى شود.
منابع
الف. کتابها
۱٫ قرآن کریم.
۲٫ حر عاملى، محمد بن حسن (۱۴۰۹ ه. ق(، وسائل الشیعه، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم.
۳٫ نجفى، محمدحسن (۱۲۶۶ ه. ق(، جواهر الکلام، دار إحیاء التراث العربى، بیروت – لبنان.
۴٫ بحرانى آلعصفور، حسین بن محمد )بى تا(، الأنوار اللوامع فى شرح مفاتیح الشرائع )للفیض(.
۵٫ موسوى، سیدحسن بن آقابزرگ(۱۴۱۹ ه. ق(، القواعد الفقهیه، انتشارات الهادى، قم.
۶٫ اشتهاردى، علىپناه(۱۴۱۷ ه. ق(، مدارک العروه، دار الأسوه للطباعه و النشر.
۷٫ هاشمى شاهرودى، سیدمحمود(۱۴۲۳ ه. ق(، موسوعه الفقه الاسلامى، مؤسسه دایره المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم السلام.
۸٫ پهلوان حمید; و سیدروحالله رضوى(۱۳۸۶)، اوراق صکوک، مدیریت پژوهش توسعه و مطالعات اسلامى سازمان بورس و اوراق بهادار، اردیبهشت.
۹٫ اصفهانى، محمدحسین(۱۴۰۸ ه. ق(، بحوث فى الفقه )الاجاره(، مؤسسه النشر الإسلامى.
۱۰٫ حلى، حسن بن یوسف(۱۴۱۳ ه. ق(، مختلف الشیعه، انتشارات جامعه مدرسین، قم.
۱۱٫ حلى ابن ادریس، محمد بن منصور(۱۴۱۰ ه. ق(، السرائر.
۱۲٫ سازمان بورس و اوراق بهادار(۱۳۸۶)، ضوابط مالى اوراق اجاره، دى و بهمن.
۱۳٫ قحف، منذر(۲۰۰۰ م( الاجاره المنتهیه بالتملیک و صکوک الاعیان الموجره، ریاض.
۱۴٫ طباطبایى، یزدى، سیدمحمدکاظم(۱۴۱۹ ه. ق(، العروه الوثقى فیما تعم به البلوى )المحشّى( دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه، قم
ب. مقالات و سایتها
۱٫ سروش، ابوذر )الف/۱۳۹۰)، مرورى بر ابزارهاى مالى اسلامى، بهار ۱۳۹۰٫
۲٫ )ب/۱۳۹۰)، ریسکهاى اوراق اجاره و روشهاى پوشش آن.
۳٫ :ptth//
ri.oes.www4. :ptth//
moc.dasetqe-e-aynoD.www5. :ptth//
ri.vps.www6. :ptth//