خواب و بیداری در طب سنتی

عنوان : خواب و بیداری در طب سنتی
نویسنده : ا.ج

چکیده : تقریبا یک سوم حیات انسان درخواب سپری می شود و وجود آن برای بقا ضروری است وتعادل درمیزان خواب و بیداری در حفظ سلامتی ودرمان بیماریها یک اصل مهم وضروری است، به گونه ای که عدم تعادل درآن می تواند زمینه ساز بروزبیماریهای گوناگون گردد، بنابراین خواب و بیداری نیزهمانند دیگر اصول طب سنتی تدابیری دارد که دراین مقاله به آن می پردازیم.

ادامه مطلب :

خواب و بیداری در طب سنتی

درمکتب طب سنتی ایران، برای حفظ سلامتی شش اصل ضروری را برشمرده اند که در مقالات پیشین فقط یکی ازاین شش اصل یعنی خوردنیها و آشامیدنیها ذکرشده است. یکی دیگراز این اصول ششگانه که در اصلاح روش زندگی نقش بسزایی دارد، خواب و بیداری است که دراین مقاله به بررسی آن می پردازیم.
تقریبا” یک سوم حیات انسان در خواب سپری می شود و وجود آن برای بقا ضروری است وتعادل در میزان خواب و بیداری در حفظ سلامتی ودرمان بیماریها یک اصل است، به گونه ای که عدم تعادل درآن می تواند زمینه ساز بروزبیماریهای گوناگون گردد.
گفتنی است بسیاری از بیماریها از طریق خواب درمان می شوند. روخلین در کتاب ” خواب از نظر پاولوف” بحثی تحت عنوان درمان باخواب دارد. او می نویسد: بنا به فرضیۀ “پاولف” خواب عبارت از یک پدیده توقف حفاظتی و تجدید نیرو است و بنابراین ازآن می توان به عنوان یک عامل درمانی در بیماریهای مختلف استفاده کرد. تجربیات روزانه نیز نقش درمانی خواب را تائید می کنند.
خواب معتدل دفع سموم را بهبود می بخشد و قوای مغزی را تقویت می کند و موجب تجدید قوای اعضاء مختلف بدن و ترمیم بافت های صدمه دیده می شود. بدین طریق خواب سلامتی را به اندام های بدن بازمی گرداند.

تعریف خواب و بیداری

خواب میل و حرکت ارواح و قوا و به تبعیت آن حرارت غریزی به سوی داخل و باطن بدن برای استراحت قوا و هضم غذاست، در نتیجه در خواب حواس ظاهری ضعیف می شود. بیداری میل وحرکت ارواح وقوا به سوی خارج و ظاهر بدن و تحریک همۀ اعضا و جوارح و حواس ظاهری است تا اعضا را به کاری که لایق آن هستند وادار کند. به عبارتی بیداری، حالتی است که درآن شخص با قصد واختیار خودش حرکت می کند و محسوسات اطرافش را درک می نماید. به همین دلیل است که در طب سنتی، بیداری را به حرکت و خواب را به سکون تشبیه می کنند زیرا خواب با حفظ حرارت غریزی در داخل بدن باعث تقویت قوای طبیعی می شود و خستگی را ذایل می کند ولی بیداری برعکس با صرف حرارت غریزی، انرزی فرد را تحلیل می برد و به همین جهت بیداری زیاد فرد را خسته و رنجور می کند و خواب باعث تجدید قوا می شود.
بیداری، ظاهر بدن را گرم و باطن بدن را سرد می کند در حالیکه خواب، ظاهر تن را سرد ولی باطن تن را گرم می کند. درنتیجه در خواب، خون متوجه قسمت احشاء می شود و اعمال دستگاه گوارش مثل هضم و جذب به بهترین وجه انجام می شود.
خواب حالتی است که بر جانداران عارض شود و بر اثر آن از احساسات و حرکات غیر ضروری و غیر ارادی بازمی مانند ، ولی حواس باطنی به عقیدۀ عرفا از کار نمی افتد . در این حالت نفس به عالم خود متوجه می شود زیرا نفس به عالم ملکوت اتصال معنوی دارد و مانع او از توجه به آن عالم و اشتغال وی به تدبیر بدن و ادرکات حسی است و در خواب این تعلق گسسته میشود.

علت خواب

علت خواب وجود رطوبت معتدل در مغز است. از دیدگاه حکما با خوابیدن، حرارت به داخل بدن رفته و این حرارت در رطوبات غذایی اثر کرده وآنرا بخار می کند.این بخار به مغز می رسد و بدلیل رطوبت ،راههای عصبی را سست می کند و مانع رسیدن روح نفسانی به مغز می شود ؛ در نتیجه حواس ظاهری از کار می افتد و فقدان حرکت نیز عارض میشود، البته آن مقدارازحرکت که لازمۀ حیات بدن است مانند تنفس، هضم، نضج، تغذیه و رشد ونمو در خواب باقی می ماند. پس مادۀ خواب رطوبت است و هرکس بدنش رطوبت بیشتری داشته باشد به خواب بیشتری نیاز دارد.

زمان خواب

بهترین زمان خواب‌، هنگام آغازتاریکی طبیعی یعنی شب است و خواب روز نمی‌تواند جایگزین خواب شب شود و افرادی که به خواب روزعادت دارند باید به تدریج تغییرعادت دهند و فقط افراد صفراوی مجازهستند قدری بعد از ناهار خوردن با فاصله بخوابند و با شکم خالی نخوابند تا رطوبت به بدنشان برگردد. در فاصله چند ساعت مانده به نیمه شب‌، سطح کورتیزول خون کاهش پیدا می‌کند و در صورتی که در ‌این زمان بخوابیم‌، صبح با هوشیاری بیشتری از خواب بیدار می‌شویم. از سوی دیگر،هرساعت خواب پیش ازنیمه شب، دو برابرخوابیدن پس از نیمه شب ارزش دارد.

◊ خوابیدن در زمان بین الطلوعین ، هنگام اذان ظهر و هنگام غروب آفتاب مذموم بوده و نهی شده است.
◊ خوابیدن در روز، خصوصاً در زمستان، باعث ایجاد بیماری‌های رطوبتی و نزله می‌گردد. تباهی رنگ چهره، سستی بدن، احساس کسالت و کاهش اشتها از دیگر عوارض خواب روزانه هستند.
◊ خواب کوتاه قبل از اذان ظهر، قیلوله نام دارد و خوب است . خواب عصر بلغم زاست و خوب نیست افراد را خسته تر می کند. بیشترین ضرر خواب روز متوجه سرد مزاجان است.

شیوه خوابیدن

امام رضا (ع) می فرماید: قدرت و سلطنت خواب، در مغزاست و آن مایۀ پایداری و نیرومندی جسم است، پس هرگاه خواستی بخوابی ابتدا بر سمت راست سپس برسمت چپ بخواب و همچنین هنگام برخاستن از سمت راست برخیز.
طبق احادیث اسلامی، درابتدا باید به پهلوی راست درازکشید، ولی دراین حالت نباید خوابید زیرا اولا” باعث ضعف هضم و تولید نفخ می شود. ثانیا” باعث نفوذ سریعترغذای هضم نشده به کبد وایجاد بیماریهای کبدی می کند. پس از آن که حالت سبکی در سرمعده ایجاد شد، باید به پهلوی چپ دراز کشید که حکما گفته اند در این حالت کبد روی معده قرار گرفته و مانند لحاف، معده را گرم کرده وهضم را قوت می بخشد. اگر فرد دراین حالت بخوابد، مناسب است، بدلیل اینکه قوت معده دراین حالت بیشترخواهد بود واخلاط صالح و مفید دربدن ایجاد می شود و باعث گرمی و تری در بدن می شود و پس از آن می توان دوباره به پهلوی راست خوابید.
از حضرت امیرالمؤمنین (ع) منقول است که: خواب بر چهار قسم است: پیغمبران بر پشت می خوابند و دیده های ایشان به خواب نمی رود و منتظروحی پروردگار خود می باشند؛مؤمن بر دست راست می خوابد رو به قبله ؛ پادشاهان وفرزندان ایشان بر دست چپ می خوابند که آنچه خورده اند گوارا شود؛ شیطان و برادران او و هردیوانه و مبتلایی بر رو در افتاده می خوابد.
به پشت و حالت طاقبازخوابیدن توصیه نمی شود. به پشت خوابیدن به ‌علت تجمع ترشحات دِماغی بر منافذ مربوطه موجب عوارض متعدد مانند بی‌خوابی، کابوس، نزله، درد پشت و … می‌شود. طاقبازخوابیدن تخلیه ترشحاتی که از مغز ما خارج می‌شود را مختل می‌کند و فرد را مستعد سکته می‌کند.دراحایث این نوع خواب را مخصوص پیامبران دانسته اند چون بدنهای ایشان از رطوبات زاید پاک است.
دراحادیث خواب مؤمنین به پهلوی راست توصیه شده تا قلب آنان بالا و بر معده چیره شود و خوابیدن رو به قبله نیز باعث می‌گردد تا آهن در مغز نشست نکند و جلوی سکته مغزی را می‌گیرد.
درحالیکه افراد عادی که معمولا” قوای شهوانی و اشتهای خوردن زیاد دارند واکثرا” معدهاشان پراز غذاست توصیه به خوابیدن به پهلوی چپ شده است تا شرایط هضم بیشتر مهیا باشد.
خوابیدن به شکم به نحوی که صورت رو به زمین باشد باعث ایجاد بیماریهای چشمی می شود و دراحادیث نیز نهی شده است ولی خوابیدن به نحوی که صورت به سوی راست یا چپ مایل باشد و شکم مایل به زمین از نظر شرعی و طبی جایز بوده وبه هضم غذا نیز کمک می کند.
یکی ازکارهایی که بهتر است انسان در هنگام خواب رعایت کند، این است که به وسیله رواندازی مناسب (پتویا ملحفه)، روی شکم را بپوشاند وگرم نگه دارد.این کار باعثتجمع حرارت و هضم بهتر غذا می شود واز غلبۀ سرما در امعاء واحشاء جلوگیری می کند.

محل خواب

◊ محل خواب هر فردی باید متناسب با مزاج او‌، دمای مناسبی داشته باشد.
◊ محل خواب باید پاکیزه و به دور از بوهای ناگوار و مواد محرک مثل عطر و گل باشد.
◊ اتاق خواب باید دارای تهویه مناسب و رطوبت کافی باشد. خشکی بیش از حد هوای اتاق مانع خواب مناسب می شود.
◊ محل خواب باید از دسترس حیوانات موذی در امان باشد.
◊ زیرانداز و لباس خواب هر فردی باید متناسب با مزاج او و فصل باشد. یعنی در فصل گرما و برای افراد گرم‌ مزاج از زیرانداز کتان و در فصل سرما و برای افراد سرد مزاج از زیرانداز پشم و یا پنبه استفاده شود.
◊ مکان خواب باید تاریک و بی سر و صدا باشد.
◊ خوابیدن در مکان سفت و سخت باعث آسیب به اعصاب می‌شود.
◊ خواب بر زمین سرد و نمناک باعث برخی بیماری‌ها مانند فلج‌، دردپشت و ضعف و سستی می‌شود.
◊ بهتر است بستر خواب فقط محل خواب و استراحت باشد و از مطالعه یا غذا خوردن درآن پرهیز شود.

میزان خواب

حکمای طب سنتی معتقدند میزان نیاز خواب درافراد متفاوت است ومیزان مناسب خواب هرفرد براساس شرایط بدنی ، مزاج عام ، مزاج عضو مغز وهمچنین مزاج سن تعیین می شود. براین اساس میزان خواب ازفردی به فرد دیگر ودرهرگروه سنی متفاوت است.
مقدارخواب باید معتدل باشد. خواب معتدل بین ۶ تا ۱۰ ساعت است که البته با توجه به عوامل مختلف ذکرشده میزان آن متغیر می باشد. بطور کلی خواب معتدل هنگامی که با اعتدال اخلاط همراه باشد، به بدن گرمی و تری می بخشد.
افراد صفراوی و سوداوی حداقل به ۵ تا ۶ ساعت خواب نیاز دارند، درحالیکه افراد دموی به ۶ تا ۷ ساعت وافراد بلغمی حداقل به ۸ ساعت خواب محتاج هستند.دربدن یک شخص صفراوی یک دوره خواب طولانی به علت ایجاد سردی ورطوبت کمک به کاهش حرارت می نماید، برعکس شخص بلغمی با یک خواب طولانی دچار افزایش خلط بلغم می شود.بطورکلی می توان گفت افراد با مزاج خشک خواب کمتری نسبت به افراد با مزاج تر دارند و به همین دلیل افراد با مزاج خشک بیشترمستعد بی خوابی هستند. خواب کودکان از جوانان و خواب زنان نیز از مردان بیشتر است.
خواب در سنین ۴۰-۰ سالگی که افراد مزاج گرم دارند، بیشتراز مابقی دوران عمر که مزاج به سردی می گراید، توصیه می شود. زیرا این گروه سنی از سردی ناشی از خواب زیاد ، آسیب می بینند. بعداز چهل سالگی قوه مدبرۀ بدن در جهت کاستن خواب عمل می کند لذا خواب زیاد بالای چهل سالگی سنخیت چندانی با سلامتی ندارد.درافراد مسن استراحت کافی بیشتر مفیداست وموجب افزایش تری و بهبود خشکی مزاج غالب برای این افراد می گردد.

تدابیر طب سنتی برای بهبود کیفیت خواب

۱. به جای نوشیدن چای یا نوشیدنی های کافئین دار یک ساعت پیش از خواب چای گیاهی ارگانیک مانند چای بابونه، دمنوش گل ساعتی یا چای بیدمشک بنوشید.
۲. ماساژ درمانی به مدت ۲۰ تا ۳۰ دقیقه پیش از خواب تاثیر زیادی در بهبود کیفیت خواب دارد. این ماساژ باید با فشار کم و به صورت دورانی روی عضلات ستون فقرات انجام شود و چه بهتر که این ماساژ با روغنی مانند روغن زیتون یا روغن بنفشه همراه باشد.
۳. در صورتی که مزاج تان گرم است باید در اتاقی که هوای آن رو به خنکی دارد، بخوابید در این شرایط خواب بهتر و آرام تری خواهید داشت. افراد سرد مزاج نیز بهتر است در اتاقی بخوابند که دمای آن رو به گرمی است.
۴. بهترین نور برای اتاق خواب نوری ملایم و خفیف است که موجب آزار چشم نشود و از طرفی احساس امنیت را به فردی که ترس از فضای تاریک دارد منتقل کند.
۵. حمام سنبل الطیب نیز یکی از خواب آورترین روش های طبیعی برای افراد مبتلا به اختلال بی خوابی است. تنها کافی است جوشانده میزان مساوی از سنبل الطیب و بابونه را درون وان حمام بریزید و پیش از خواب ۳۰ دقیقه در آن دراز بکشید.
۶. از نگهداری حیوانات خانگی در فضای خانه به ویژه اتاق خواب پرهیز کنید. این کار علاوه بر این که کیفیت خواب شما را تحت تاثیر قرار می دهد، امکان ابتلا به برخی بیماری ها را نیز فراهم می کند.
۷. هرگز قبل از خواب سراغ کامپیوتر، اینترنت و چک کردن ایمیل ها نروید. این کار فکر شما را به خود مشغول می کند و مانع از داشتن خوابی عمیق و آرام می شود. به جای این کار اسانس وانیل یا گل بنفشه را ببویید.
۸. پیش از خواب بدنتان را با روغن گل بنفشه ماساژ دهید. ماساژ این روغن موجب افزایش ریلکسی و تخلیه اسپاسم ها و تنش های روانی ناشی از کار روزانه می شود؛ هر روز صبح ۲۰ دقیقه نرمش کنید.

خواب ازمنظرقرآن

“ومن آیاته منامکم بالیل والنهار وابتغاوکم من فضله” (سوره روم آیه ۲۳) واز آیات الهی خواب شماست در شب و روز واینکه از فضل خدا طلب روزی می کنید.
“وجعلنا نومکم سباتا “(سوره نبا آیه ۹) و خواب را براى شما مایه قوام حیات و استراحت قرار دادیم.
“الله یتوفی الا نفس حین موتها و التی لم تمت فی منامها “( سوره مبارکه زمرآیه ۴۲)
خداست که در هنگام خواب جان‌ها را می‌گیرد و آن کسی که در هنگام خواب مرگش فرا نرسیده نیز روحش را می گیرد.
دراین آیه خواب اینگونه استنباط می شود که خواب یک نوع قبض روح و جدایی روح از جسم است، اما نه جدایی کامل. به این ترتیب که به فرمان خدا روح از بدن برچیده می شود وشعاع کم رنگی از آن برجسم می تابد، انسان از حس وحرکت بازمی ماند، اما فعالیت هایی مانند ضربان قلب،گردش خون، دستگاه تنفس وتغذیه ادامه می یابد. پس در خواب تعطیل شدن قسمتی از فعالیت های انسان اتفاق می افتد نه کل فعالیت های انسان.
“و هوالذی یتوفاکم بالیل و یعلم ما جرحتم بالنهار ثم یبعثکم فیه لیقضی اجل مسمی ثم الیه مرجعکم ثم ینبئکم بما کنتم تعلمونی” (سوره انعام آیه ۶۰) و اوست خدایی که چون شب به خواب می روید جان شما را نزد خود برده وشما را می میراند وکردار شما را در روز می داند وپس شما را در روزازخواب برمی انگیزد تا به اجلی که در قضاوقدراو معین است، برسید سپس هنگام مرگ به سوی او باز می گردید تا به نتیجۀ آنچه از نیک و بد کرده اید خدا شمارا آگاه گرداند.
از آیه، چنین برمی‌آید که درحال مرگ و خواب ، روح انسان از این عالم به عالم دیگر می‌رود ، نه بدن انسان. در حال خواب ، بدن انسان روی زمین است و روح انسان در عالم دیگر سیر می‌کند و سپس برمی گردد و در حا ل مردن، بدن روی زمین یا زیرزمین است ولی روح به عالم دیگر می رود و برنمیگردد.
قرآن کریم می‌فرماید: “ای جامه به خود پیچیده، شب را به جز کمی از آن به پا خیز و … بیداری در این زمان است که موجب افزایش توان انسان برای فعالیت روزانه می گردد.(سوره مزمل آیات ۱ الی ۷)
نتیجه گیری
درطب سنتی ، خواب وبیداری یکی از ارکان اصلی در زندگی محسوب می شود.همۀ ما تجربه خواب ناکافی را داشته ایم وپس از آن شاهد خستگی ، بی حوصلگی ، بدهضمی و… بوده ایم .
بسیاری از اعمال در زمان خواب صورت می گیرد . خواب خوب بسیارمهم است زیرا نضج، هضم و رشد در خواب بهتر صورت می گیرد. بطوریکه در صورت درمان اختلال بی خوابی ،می توان ازبروز بیماریها از جمله فشارخون،سکته قلبی ،چاقی و…پیشگیری کرد ودرمان آنها را از طریق درمان علت آنها یعنی اختلال خواب صورت داد.
خلاصه کلام اینکه، اصلاح روش های خواب، ترک عادات غلط، خواب کافی هم درمقدارو هم در زمان آن،پرهیزاز مواد غذایی مضرومحرک بخصوص قبل ازخواب وبطورکلی تغذیه صحیح مواردی است که در سلامتی و عملکرد خواب نقش عمده ای دارد.
منابع :
۱- مروری بر کلیات طب سنتی ایران-دکترمحسن ناصری،دکتر چوپانی،دکتر رضایی زاده،دکتر مجید انوشیروانی
۲- حفظ الصحه ناصری-محمد کاظم گیلانی.تصحیح دکتر چوپانی
۳- خلاصه الحکمه-عقیلی خراسانی،تصحیح و ویرایش: اسماعیل ناظم
۴- حفظ صحت- میرزا علی خان ناصرالحکما،تصحیح: دکتررضایی پور،دکتر محسن عابدی
۵- قانونچه در طب-محمودبن محمدبن عمرچغمینی