بررسی واژه فتوت و سیر تحول و تطور آن در تاریخ

بررسی واژه فتوت و سیر تحول و تطور آن در تاریخ

عاطفه مرادی

مفهوم فتوت از مفاهیم پایه و اساسی شکل گیری واژه هنر در تاریخ اسلامی/ایرانی است. پژوهش پیش رو در صدد است با تاکید بر فتوت نامه سلطانی موضوعاتی نظیر معنای واژه ی فتوت و سیرتحول و تطور آن در تاریخ را بررسی کرده و چگونگی نمود این مفهوم را در لایه ی هنری آن مورد تحقیق قرار دهد.
به این منظور در بخش اول، به تعریف فتوت با تکیه بر قرآن کریم و منابع صوفی پرداخته خواهد شد؛ سپس در بخش بعدی بطور اجمالی سیر تطور آن را در طول تاریخ بررسی خواهد کرد وپس از آن ارتباط فتوت در هنرهای زیبا و هنرهای مفید بیان خواهد شد.

مقدمه

فتوت واژه ای است که در فراز و نشیب های تاریخ، دگرگونی های زیادی را تجربه کرده است. در ادوار کهن بر قله ی رفیع صفات انسانی ایستاده و در برهه ای از تاریخ نیز به پایین ترین نقطه ی ارزشی خود رسیده است. فتوت مفهومی است به گستردگی جریاناتی که با آن پیوند خورده است، این آیین از حضرت آدم آغاز شده و خاستگاه های آن از شرق تا غرب گسترده است، بطوریکه از خانقاه های صوفیان خراسان تا نشان شوالیه های دربار بریتانیا و شمشیرهای سامورایی ها در ژاپن سفر کرده است.

فتوت در لغت، از ریشه ی عربی فتی به معنای تازه جوان است و به فردی اطلاق می شود که به تازگی وارد دوره جوانی شده است. در فرهنگ لغت (منتهی الارب) این واژه به معنای جوان مردی و فتی به معنای جوانمرد آمده است.
آیین جوانمردی یک نظام اخلاقی است که در بین گروه های اجتماعی با ویژگی های خاص حاکم بوده است. کهن ترین شواهدی که از فتوت در دست است، مربوط به قرن سوم هجری به بعد و بیشتر در آثار اهل تصوف است . کتاب الفتوه نوشته ی ابوعبدالرحمن سلمی نیشابوری قدیمی ترین اثر مستقلی است که درباره جوانمردی نوشته شده است. طبقات الصوفیه، المقدمه فی التصوف و حقیقته، از منابع صوفیه هستند که شرحی از فتوت در آنان وجود دارد، ضمن اینکه رساله قشیریه و قابوس نامه فصلی جداگانه را به آن اختصاص داده اند .

فتوت، دستمایه خلق گونه ای خاص از ادبیات به نام فتوت نامه شده است. از قرن دوم هجری، فتوت نامه های بسیاری نگاشته شده اند،فتوت نامه عبدالرزاق کاشانی، فتوت نامه شمس الدین آملی، فتوت نامه شهاب الدین عمر سهروردی در دو مجلد، فتوت نامه نجم الدین زرکوب تبریزی، فتوت نامه درویش علی بن یوسف کرکهری و فتوت نامه چیت سازان و فتوت نامه سلطانی را میتوان نمونه هایی از این گونه برشمرد. در این میان فتوت نامه سلطانی به دلیل جامع و کامل بودنش از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. ملا حسین واعظ کاشفی سبزواری این رساله را که در “بیان طریق اهل فتوت و قوانین و آداب و شدّ و بیعت و پوشیدن تاج و خرقه و شرح ادب و سیرت هر فرقه و شرایط نسخ و مرید و شاگرد و استاد و لوازم تکمیل و تعلیم و تلقین و ارشاد” است را دردوازده باب نگاشته است. این کتاب منبع ارزشمندی برای شناخت فتوت و آداب آن به شمار می رود. از این روفتوت نامه سلطانی بعنوان منبع اصلی این پژوهش در کنار قرآن کریم و مقالات دیگر انتخاب شده است.

صرف نظر از منابع مکتوب، فرهنگ جوانمردی ریشه ای عمیق تر از قرون اولیه اسلام دارد. همچنان که فرهنگ ها و آیین ها در طول زمان شکل می گیرند، نمیتوان بطور قطع گفت که سرچشمه آیین فتوت کجاست، اما شواهد قوی وجود دارد که منشأ این آیین سترگ، نه در کشورهای عربی، بلکه در خراسان بوده است. جوانمردی سنتی ایرانی است که در سرزمین خراسان، بلخ و نیشابور بطور گسترده حضور داشته است . ملک الشعرای بهار قدمت فتوت را در ایران به دوره هخامنشی و اسواران باز میگرداند. اسواران در ایران، چندین ویژگی عمده داشتند ازجمله، داشتن اصل و نسب، شجاعت و راستگویی، صاحب هنر و مهارت در سوارکاری، نام ثبت شده در دیوان دولتی و مهمتر از همه جوانمردی . سعید نفیسی نیز با معرفی ابوالمسلم خراسانی، پیشوای جنبش ملی بر ضد بیدادگری های امویان در ایران قرن دوم هجری، سرآغاز جریان فتوت را به باورهای پیش از اسلام و مانوی نسبت داده است .

اگرچه فتوت ریشه در آیین های ایرانی دارد اما باید این حقیقت را نیز در نظر داشت که جوانمردی با ورود اسلام و از طریق درهم آمیختگی با صفات عربی، در میان صوفیان به رشد و شکوفایی خود رسید. درباره خاستگاه اسلامی فتوت، میتوان به رساله ی ابن رسولی اشاره کرد. او فتوت را میراث پیامبران می داند و می نویسد “از زمان حضرت آدم آیین فتوت در جهان پیدا شد و آدم به گزاردن حق قیام کرد و چون مدت وی به پایان آمد در باب آن به شیث نبی وصیت کرد و سپس به نوح انتقال یافت و از نوح به سام رسید تا خلیل الرحمن ابراهیم ظاهر شد و به فتوت ابراهیم در قرآن تصریح شد. آنگاه در زمان موسی آنچه از جوانمردی پنهان مانده بود آشکار شد و موسی آن را به هارون فرمود و پس از آن فتوت در مسیح ظاهر شد و سرانجام به حضرت رسول اکرم رسید” .

مفهوم فتوت در فرهنگ اسلامی-ایرانی

همچنان که در مقدمه اشاره شد، برای فتوت نمی توان به تعریف جامع و همه جانبه ای رسید چرا که این مفهوم از آغاز نامعلومش، مصادیق متفاوتی را بخود دیده است. فتوت در لغت به معنای جوانمردی و و فتی با فتح بر ف به معنای جوان و مرد نیکخوی و فتی با کسر بر ف به معنای جوانسال و فتائ رابه جئانی و جوان شدن معنی کرده اند.این لغت معانی دیگری نیز دارد از جمله فتیان با فتح به معنای شب و روز و فتیان با کسر نام قبیله ای از بجیله .در عصر جهالت ابتدا فتوت را به معنی شجاعت و سپس به معنی بخشنده به کار بردند که عرب این دو صفت را پسندیده میپنداشت.وقتی لفظ فتوت بر سر زبانها افتاد شاعران ممدوح خویش را فتی الفتیان نامیدند.

در قرآن کریم این واژه و مشتقات آن، ده مرتبه به شرح ذیل آمده است :
فتی (سوره یوسف ایه شصت ودو)، فتیان (سوره یوسف ایه سی و شش)، فتیه (سوره کهف ایه سیزده)، الفتیه (سوره کهف ایه ده)، لفتیه (سوره کهف ایه های شصت و شصت و دو )، فتی (سوره یوسف ایه سی)، لفتیانه (سوره یوسف ایه شصت و دو )، فتیاتکم (سوره نسا ایه بیست و پنج و سوره نور ایه سی و سه).
در تفسیر این آیات فتیات را کنیزان و پرستاران و فتیان را کارگذاران وغلامان ترجمه کرده اند وفتی را جوان وشاگرد<معنی کردند برای مثال یوشع مصاحب موسی را فتی خوانده اند و اصحاب کهف را فتیه یعنی جوانمردان معنا کردند.در کل قران جز در دو یا سه مورد از فتی به معنی جوانمرد یاد نشده وانها نیز در مورد ابراهیم (ع)ویوسف(ع)واصحاب کهف بوده است .
در غزوه احد پیامبر پرچم جنگ را به حضرت علی سپرد وعلی دلیرانه در انجا جنگید وخود را ابالقاسم خواند که این روایت توسط فردوس المجاهدین در کتابش امده است پیامبر او را فتی خواند وگفت لا فتی الی علی و بعدها طبق گفته علا الدین سکتواری بر اساس وصیت پیغمبر شمشیر ذوالفقار به علی (ع) رسید علویان جمله لاسیف الا ذوالفقار را به آن اضافه کردند.
در عصر امویان اسمها یی به منظور تخصیص بر کلمه فتی اضافه شد و ترکیبهایی چون فتی الندی وفتی الطعان پدید امد ونیز گاهی آن را به کلمه قبیله اضافه کردند.(فتی القبیله) و بعد به صورت مضاف شهرت اضافه شد مثل فتی العشیره ابو سلیمان خالد بن ولید مخزومی ویا فتی العرب عبدالعزیز بن زواره کلابی این گونه صفات در لغت عربی روبه فزونی گذاشت تا جاییکه اگر شاعران میخواستند ممدوح خود را به فتوت نسبت دهند ناگریز بودند به تمام صفات ها به طور کلی اشاره کنند.ازاین زمان به بعد معنی حقیقی فتوت از بین رفت و جای خود را به مفهوم مجازی آن که هیچگونه پیوندی باسن و سال نداشت-داد.برای مثال ابوسفیان در تعریف فتوت میگوید فتوت انست که دست برادرت را برمال خویش گشاده داری و خود طمع در مال وی نکنی و با او با انصاف رفتار کنی واز او انصاف نخواهی وخود پیر او باشی و پیروی از او چشم نداشته باشی و در جفای او برتابی و خود بر او جفا نکنی و نیکویی اندک او را بسیار شماری ونیکویهای خود را به او اندک دانی.رکن اساسی این گونه فتوت ایثار بود ونخستین عنصر فتوت صوفیان.یعنی فتوتی که منظور ماست وبه آن میپردازیم.

در ابتدای اسلام یکی از وظایف زاهدان جهاد در مرزهای اسلام بود وبسیاری از صوفیان متقدم بارها به جنگ رفتند و چه بسا به شهادت رسیدند اما پس از آن صوفیان کم کم در خانقاهها سکنی گزیدند و از جهاد اصغر به جهاد اکبر یعنی جهاد با نفس اماره خود پرداختند.و به همین علت فتوت معنای شجاعت خود را به برخاستن از سر هوای نفس داد.احمد شبهی که یکی از صوفیان جوانمرد است میگوید: فتوت یعنی نیکویی خلق و بذل.ویا جعفر خلدی که فتوت را کوچک شمردن خویش و بزرگ داشتن مسلمانان میدانست.