دسته: علم در نهج البلاغه

قسمت هشتم

 

ر) در علم غیب

از سخنان آن حضرت علیه السَّلام است (بعد از جنگ جمل در بصره فرموده و از جمله اخبار غیبیّه مى ‏باشد) که از پیش آمدهاى سخت در بصره خبر مى ‏دهد

ترجمه و شرح نهج البلاغه (فیض الإسلام) ؛ ج‏۲ ؛ ص۳۹۸

قسمتى [دوم‏] از این سخنان است که تا تاران (و مغول ها و خونریزی هایى که به دست ایشان و مسلمانان واقع شده و در کتب و تواریخ ثبت است) را وصف مى ‏فرماید:

(۴) مانند آن است که من آنها را مى ‏بینم گروهى هستند که چهره ‏هاشان مانند سپر (پهن و گرد و) چکّش خورده (پر گوشت و نشانه‏ دار) است، لباس هاى ابریشمین و دیبا مى ‏پوشند، و اسب هاى نیکو یدک مى کشند، (۵) و در آنجا (که وارد می شوند) خونریزى بسیار سخت واقع می شود به طوری که زخم خورده به روى کشته راه مى ‏رود، و گریخته (از چنگ آنها) کمتر از اسیر شده مى ‏باشد (بیشتر مردم به ظلم و ستم ایشان مبتلى بوده راه فرارى ندارند).

یکى از اصحاب آن بزرگوار (توهّم کرد که آنچه حضرت از اخبار غیبیّه مى ‏فرماید بدون معلّم و از پیش خود مى ‏باشد، از این جهت) گفت یا امیر المؤمنین: خداوند به تو علم‏ غیب عطاء فرموده، امام علیه السّلام خندید و براى (دفع توهّم) آن مرد که از قبیله کلب بود فرمود:

(۶) اى برادر کلبى آنچه گفتم علم غیب نیست، بلکه تعلّم و آموختنى است (که آن را) از صاحب علم و دانش (رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله فرا گرفته ‏ام) (۷) و علم غیب منحصر است به دانستن وقت قیامت و آنچه خداوند سبحان در گفتارش شمرده است (س ۳۱ ى ۳۴): إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَهِ وَ یُنَزِّلُ الْغَیْثَ وَ یَعْلَمُ ما فِی الْأَرْحامِ وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ ما ذا تَکْسِبُ غَداً وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ بِأَیِّ أَرْضٍ تَمُوتُ، إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ یعنى نزد خدا است دانستن وقت قیامت و وقتى که باران مى ‏فرستد و می داند آنچه در رحم مادرها است و هیچ کس نمى ‏داند فردا چه می کند و به کدام زمین مى‏ میرد، و به تحقیق خداوند دانا و آگاه است. (۸) پس خداوند سبحان می داند آنچه در رحم ها است، پسر است یا دختر، زشت است یا نیکو، بخشنده است یا بخیل، بدبخت است یا نیک‏بخت، و می داند چه کسى هیزم آتش دوزخ است یا با پیغمبران یار و همنشین در درجات بهشت، (۹) پس اینها که شمرده شد (و یکى از آنها را بر سبیل مثال شرح دادیم) علم غیب است که هیچ کس نمى ‏داند آن را مگر خدا (کنایه از اینکه آنچه از این نوع علوم به پیغمبر وحى رسیده و او هم به من آموخته مأمور به فاش کردن نیستیم، پس مانند آن است که نمى ‏دانیم) ولى غیر از اینها پس علمى است که خداوند به پیغمبر خود، صلّى اللَّه‏ علیه و آله، یاد داد (فاش کردن آن را اجازه فرمود) و او هم به من آموخت و دعا کرد که سینه من آن را نگاه ‏داشته و پهلوهایم احاطه‏ اش نماید (حفظ کرده آن را ضبط نمایم).

 

توضیح: در اینجا حضرت به توضیح تفاوت بین علم غیب و اخبار آینده می پردازد …

ز) علم فرشتگان

 

ترجمه و شرح نهج البلاغه (فیض الإسلام) ؛ ج‏۲ ؛ ص۲۵۷

و قسمتى [پنجم‏] از این خطبه در وصف ملائکه است‏

(۳۷) پس فرشتگان اسیر و گرفتار ایمان هستند (بطوری که ممکن نیست دست از آن کشیده بر خلاف امر و فرمان الهىّ رفتار کنند) میل و عدول (از حقّ) و سستى و کاهلى (در عبادت) آنها را از ایمان جدا ننموده است، و نیست در طبقات آسمان ها جاى پوستى مگر آنکه بر آن فرشته اى است در حالت سجده و یا فرشته ‏اى است که شتابان (به انجام امر حقّ تعالى) سعى و کوشش دارد، بر اثر بسیارى طاعت و بندگى پروردگارشان علم‏ و یقین خود را زیاد می کنند، و عزّت و سلطنت پروردگارشان عظمت و بزرگى را در دلهاشان مى ‏افزاید…

 

توضیح: با اشاره ای که حضرت در اینجا دارند مشخص می شود فرشتگان نیز دارای علم هستند و علم آنها قابلیت تغییر و زیادت دارد. یعنی با اطاعت و بندگی بر علم خود می افزایند.

 

ژ) در ویژگی های اهل ایمان

 

از خطبه ‏هاى آن حضرت علیه السّلام است، روایت شده که یکى از اصحاب و پیروان امیر المؤمنین علیه السّلام که او را همّام مى‏ گفتند

ترجمه و شرح نهج البلاغه (فیض الإسلام) ؛ ج‏۳ ؛ ص۶۱۸

[قسمت دوم خطبه‏]

(۱۳) نشانه یکى از پرهیزکاران آنست که تو مى ‏بینى در امر دین توانا است، و در نرمى و خوشخویى دور اندیش، و در ایمان با یقین، و در (طلب) علم‏ حریص، و در بردبارى دانا، و در توانگرى میانه رو (اسراف نکرده دارائى خود را بیجا صرف نمى ‏کند) و در بندگى و عبادت فروتن است، و در فقر و نیازمندى آراسته جلوه می کند (تا کسى بر تنگدستى او آگاه نشود، چنانکه در قرآن کریم س ۲ ى ۲۷۳ مى‏ فرماید: لِلْفُقَراءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یَسْتَطِیعُونَ ضَرْباً فِی الْأَرْضِ یَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِیماهُمْ لا یَسْئَلُونَ النَّاسَ إِلْحافاً وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ‏ یعنى درویشانى که به عبادت و بندگى در راه خدا پرداخته‏ اند و براى بازرگانى سیر در زمین را توانا نیستند عفّت و بى ‏نیازى دارند به طوری که نادان مى ‏پندارد که آنان توانگرانند ایشان را به نشانه چهره مى ‏شناسى که به اصرار از مردم چیزى درخواست نمى ‏نمایند، و آنچه از مال به آنها ببخشید خدا به آن دانا است) و در سختى شکیبا و حلال را جویا و در هدایت و رستگارى دلشاد و از طمع و آز دور هستند.

 

قسمت هفتم

 

ل) علم پروردگار

 

توضیح: از جمله بحث برانگیزترین مباحث درباره علم، بحث در مورد علم پروردگار است. در این بخش به اختصار بخش هایی از کلام امیرمؤمنان را در توضیح این مسأله بررسی می کنیم:

 

ویژگی های علم پروردگار:

1. علم‏ خدا پیش از وقوع واقعه به آن تعلّق گرفته است.
2. از علم‏ خدا (مانند بشر) هیچ گونه مشقّت و رنجى به او نرسیده است.
3. علم‏ خدا در همه حال در همه مخلوقات، جارى است و به آنها احاطه دارد.
4. بدون بکار بردن فکر و اندیشه آفریدگان را ایجاد فرمود.
5. علم‏ او به باطن و کنه نادیدنی ها نفوذ دارد (حاجب و مانعى براى او نیست) و به کوچکترین افکار و اسرار احاطه دارد.
6. علم او قاصر و کوتاه نیست.

 

ترجمه و شرح نهج البلاغه (فیض الإسلام) ؛ ج‏۲ ؛ ص۲۶۳

و قسمتى [ششم‏] از این خطبه در بیان چگونگى آفرینش زمین و گسترانیده شدن بر روى آب است‏

(۴۶) پس آدم مبادرت کرد به آنچه که خداوند از آن نهى فرموده بود، تا کار او با علم‏ خدا که از پیش به آن تعلّق گرفته مطابقت نماید (و این دلیل نیست بر اینکه آدم در این کار مجبور بوده و بر ترک آن توانائى نداشته، زیرا علم‏ خداى تعالى علّت معلوم و سبب اینکه آدم باید چنین کارى را مرتکب شود نمى ‏باشد، بلکه علم‏ حقّ تعالى حکایت از معلوم است، و گر نه او را بر اثر اقدام در این کار توبیخ و سرزنش نمى‏ فرمود، و او هم معصیت و نافرمانى را به خود نسبت نمى ‏داد…) …

 

ترجمه و شرح نهج البلاغه (فیض الإسلام) ؛ ج‏۲ ؛ ص۲۶۸

(۵۵) و از این علم‏ و دانائى (مانند بشر) هیچ گونه مشقّت و رنجى به او نرسیده و در حفظ و نگاه‏دارى آنچه که آفریده هیچ رادع و مانعى براى او پیش نیامده، و در اجراى امور و تدبیر مخلوقات هیچ ملالت و کدورت و سستى به او روى نیاورده، بلکه علم‏ او در همه آنها جارى است و به آنها احاطه دارد، و عدالت و دادگسترى او آنها را فرا گرفته فضل و کرمش شامل حال شان شده و از تقصیرشان به جهت درک نکردن آنچه شایسته مقام او است در گذشته‏…

 

ترجمه و شرح نهج البلاغه (فیض الإسلام) ؛ ج‏۲ ؛ ص۳۲۰

از خطبه‏ هاى آن حضرت علیه السّلام است و آن از خطبه‏ هایى است که در آن‏ (خداوند سبحان را سپاس گزارده و رسول اکرم را ستوده و به بعضى از کمالات و کرامات خویش اشاره نموده، و) فتنه و فساد و خونریزی هایى را که پیش مى ‏آید بیان فرموده‏

(۱) سپاس خدائى را سزا است که به سبب خلقت و آفرینشى که فرموده (و دلیل بر ربوبیّت او است) به خلائق آشکار شده است، و به حجّت و برهان خویش (آثار قدرت) نزد دل هاى ایشان ظاهر و نمایان است، (۲) بدون به کار بردن فکر و اندیشه آفریدگان را ایجاد فرمود، زیرا اندیشه‏ ها سزاوار نیست مگر به کسانى که داراى ضمائر (قواى مدرکه باطنیّه) باشند و خداوند فى نفسه داراى ضمیرى نیست (زیرا کسی که براى ادراک چیزى به قواى ادراکیّه نیاز داشته باشد البتّه ممکن است، و واجب الوجود ممکن نمى‏ باشد) (۳) و علم‏ او به باطن و کنه نادیدنی ها نفوذ (حاجب و مانعى براى او نیست) و به کوچکترین افکار و اسرار (دل ها که اطّلاع از آن براى کسى ممکن نباشد) احاطه دارد. …

ترجمه و شرح نهج البلاغه (فیض الإسلام) ؛ ج‏۲ ؛ ص۳۵۴

از خطبه‏ هاى آن حضرت علیه السّلام است (در امر بتقوى و پرهیزکارى و مذمّت از دنیا و دورى از آن و ترغیب بآخرت):

(۴) آمرزش از او مى‏ طلبیم براى گناهانى که علم‏ او به آنها احاطه دارد، و کتاب او (لوح محفوظ که براى ثبت اعمال بندگان تعیین فرموده) همه آنها را ضبط کرده، علمى که قاصر و کوتاه نیست (صغیره و کبیره، کوچک و بزرگ را میداند) و کتابى که ترک نکرده (هیچ یک را از قلم نینداخته) …

 

ترجمه و شرح نهج البلاغه (فیض الإسلام) ؛ ج‏۳ ؛ ص۵۰۳

از خطبه‏ هاى آن حضرت علیه السّلام است (در صفات حقّ تعالى):

[قسمت أول خطبه‏]

(۱) فرمان خداوند حکم لازمى است (که رد نمى‏ شود) و موافق با مصلحت، و خوشنودى او مهربانى و ایمنى (از بلاها و سختیها) است، از روى علم‏ و دانائى حکم (هر چیز را بیان) مى ‏فرماید، و از روى حلم و بردبارى (گناه سزاوار آمرزش را) مى ‏بخشد.

 

ترجمه و شرح نهج البلاغه (فیض الإسلام) ؛ ج‏۶ ؛ ص۱۲۲۰

امام علیه السّلام (در این که باید به آنچه مقدّر شده ساخت) فرموده است‏

۱- با یقین و باور بدانید که خدا قرار نداده براى بنده- اگر چه بسیار چاره جو و سخت کوشا و در مکر و فریب توانا باشد- بیشتر از آنچه در علم‏ الهى براى او مقدّر و نامزد گشته است، ۲- و جلوگیر نشده است بین بنده- که ناتوان و کم چاره بوده- و بین اینکه برسد به او آنچه در علم‏ الهىّ براى او مقدّر و نامزد شده است‏.

 

ادامه دارد…